بسم الله الرحمن الرحیم
میراث نجومی ری
مهدی دانشیار
ملک ری سرزمینی است به قدمت تاریخ ، که از روزگاری که انسان
متمدن پا به عرصه گیتی گذاشته این شهر به عنوان مظهر تمدن مشرق زمین
خودنمایی می کند وجود نام ری در متون کهنی چون اوستا و تورات گویای این
مطلب است، این شهر در روزگاران کهن با نامهای راگا یا رگه مشهور بوده این
شهر از دیر باز پذیرای اندیشوران وبزرگان عرصه نجوم وستاره شناسی در ایران
باستان بوده به طوری که دکتر ذبیح الله بهروز فرزانه مورخ تاریخ علم ایران
این شهر را زادگاه مادر زردشت می داند و معتقد است که حضرت زردشت علی نبینا
و آله و علیه السلام در این شهر پرورش در نزد قبیله ای به نام مگان یا
مغان زندگی می کرد و در انفوان چهل سالگی در غاری در کوه های دماوند عزلت
گزید که در این غار شکافی رو به آسمان موجود بود که حضرت زردشت علی نبینا و
آله و علیه السلام از این شکاف به رصد اجرام آسمانی می پرداخت بدین لحاظ
قسمت اعظمی از کتاب اوستا به نام گاتاها در مورد نگرش به ستارگان است و در
همین غار بود که حضرت به پیامبری بر قبیله مگان و ایرا آن روزگار برگزیده
شد. مشهور است که شکافهای رصدخانهای امروزی یادگاری از همان رصدهای زردشت
علی نبینا و آله و علیه السلام است. استاد ذبیح الله بهروز و استاد احمد
بیرشک اعتقاد بر این دارند که در همین رصد خانه زردشت علی نبینا و آله و
علیه السلام برای اولین بارتحویل خورشیدبه اغاز برج حمل را رصدکرد و این
مبدا تاریخ شمسی ایران قرار گرفت.
دکتر پرویز اذکایی در کتاب فهرست ما قبل الفهرست می نویسد در
آن روزگار ری به عنوان قبه الارض یا گنبد زمین نامگذاری شد چرا که منجمان
آن سامان اعتقاد داشتند که رشته کوه البرز زمین را به دو نیمکره شمالی
وجنوبی و نصف النهار ری که از قله دما وند می گذرد زمین را به دو نیمکره
شرقی و غربی تقسیم می کند و محل تلاقی این دو دایره عظیمه شهرری بوده بدین
لحاظ بدان قبه الارض می گفتند. در روزگار اشکانیان که ستارگان را به عنوان
الهه تقدیس می کردند و دینی اختر کیش داشتند ، معابدی در این سرزمین به نام
الهه عشق و پاکی یعنی آناهیتا در فراز کوه شهر بانو ساختند، واین کوه از
همان روزگار به نام آناهیتا یا شهر بانویه معروف بوده ، شهر بانویه از
اسامی پهلوی سیاره زهره می باشد که شهر به معنای کشور و بانو یعنی ملکه،
وهنوز بقایاایی از آن معبد در نزدیک بقعه بی بی شهربانو وجود دارد.
واما معماری نجومی آتشکده ری که متعلق به دوران ساسانی است،
این آتشکده در مجاورت محله قلعه نو در مسیر روستایی به نام چاله طرخان
استچهار طاقی عظیمی یادگار مانده از روزگار شهریاران ساسانی ،که آتش مقدس
در آن نگهداری می شده است و از جمله آتشکده های معروف ایران زمین محسوب می
شده است،به همت سرکار خانم دکتر شیبانی باستان شناس مقداری از آن کاووش شده
و مجموعه ای عظیم وزیبا از دل خاک بیرون آمده است . در زیر چهار طاقی
دالانی بلند قرار دارد که درست شرقی و غربی ساخته شده ، ودر آغاز بهار و
پاییز درست خورشید از مقابل آن طلوع وغروب می کند و در هنگام طلوع و غروب
خورشید این دالان در اول فروردین و اول مهر کاملا روشن می شود و نشانی
برای مردم برای اطلاع پیدا کردن از این دو زمان برای انجام مراسم مذهبیشان
بوده است.
دکتر سر افراز غزنی در کتاب آموزشکده نجوم و ستاره شناسی در
باره این آتشکده می نویسد:در زمانی ایرانیان آتن را فتح کردند،در آن
روزگار به شهر المپ که بتکده یونانیان بود وارد شدند ودستور تخریب بتکده
راصادر شد ودر آن آتشکده ای بنا نهاده شد وفرمانروا دستور داد که آتش مقدس
از ایران آورده شود تا مشعل آتشکده آتن شعله ور شود، پس آتش مقدس از ری به
مشعلی قرار داده شده و جوانمردانی شهر به شهر آن را منتقل کرده تا به آتن و
المپ رسیدند و فرمانروای وقت ایران این مشعل را روشن کرد، واین عملی است
که هر چهار سال در مراسم المپیک در جهان تکرار می شود ولی از ایران و
ایرانی در آن حرفی نیست ولی ماراتون که یادآور شکست ایران از روم هست همه
جا اعلام شده و جار زده می شود.
مشهور است که زیج شهریاران که در زمان قبل از اسلام نوشته شده
و زیج صفایح اولین زیج نوشته شده بعد از اسلام توسط ابو مشعر بلخی مختصات
ری را به عنوان مبدا مختصات انتخاب نموده بودند.
میراث نجومی ری در دوران اسلامی
بعد از ظهور دین مبین اسلام وتاکیداتی که در این دین در باره
نگرش به آسمان وستارگان داشت و استواری بسیاری از احکام شرعی بر اساس توجه
به کواکب و چرخش ،ماه و خورشید،نجوم به عنوان یک واجب کفایی قلمداد شد،
تعیین اوقات شرعی، جهت قبله ،دستور به برپایی سفر حج ، تعیین آغاز ماه ها
همه وهمه جنبه نجومی و محاسباتی داشت و همین عامل شد که بسیاری از
دانشمندان دوره اسلامی رو به نجوم آورده و جداول و کتابهای محاسباتی زیادی
تدوین شود،بدین لحاظ در دوره های مختلف شاهد ظهور دانشمندانی هیوی و ریاضی
دانانی منجم در ایران و سایر بلاداسلامی بودیم.
در قرون اولیه اسلام حبیب بن فزاری منجم که از شاگردان امام
جعفر صادق علیه السلام بود وی اسطرلاب که از میراث یونانیان محسوب می شد بر
طبق بلاد اسلامی تنظیم کرد ومحاسبات دقیقی در زمینه اوقات شرعی و تعیین
قبله نمود ،حبیب بن فزاری رازی در ری سکونت داشت و مورد احترام از سوی مردم
و حکومت های آن دوران بود به حدی که دکتر حسین کریمان در کتاب ری باستان
عنوان می دارد که تا قبل از حمله مغول به ری مزار این دانشمند فرهیخته مورد
احترام وصاحب بقعه و بارگاه بوده است. ودکتر محمد باقری تاریخ علم دان
مشهور معاصر مزار این پیر فرزانه را در حوالی بارگاه منور حضرت سید الکریم
عبدالعظیم حسنی می دانند
اوج شکوه تمدن اسلامی قرن سوم هجری همزمان با امپراطوری آل
بویه در ایران بود ، سلسله بسیار جلیل از خاندان بویه ماهی گیر گیلانی که
کل سرزمین اسلامی را در تحت حکومت شیعی خود داشتند . در این دوران رکن
الدوله دیلمی در ری،معز الدوله در بغداد و عضدالدوله در شیراز حکومت می
کردند، این دوره از لحاظ شکوه تمدن، با شکوه ترین ومدرن ترین تمدن آن
روزگار در آن دوران محسوب می شده است
جرج سارتن که هر دوره را روزگار یکی از دانشمندان معرفی می
کند وقتی به روزگار آل بویه می رسد می گوید نمی دانم از تعدد دانشمندان این
دوره را به نام چه کسی نامگذاری کنم، در همین دوران ری شاهد حضور طبیب
بزرگ جهان محمد بن زکریای رازی بود حکیمی پر آوازه که بنیان گذار پزشکی
بالینی کاشف اسید سولفوریک والکل بود ، در زمینه ریاضیات بزرگانی چون خواجه
ابوالفضل هروی و ابوجعفر خازن را می توان نام برد که در حل نظریه فرما ،
محاسبات آنها مورد توجه است و در نجوم ابو حامد خضر خجندی رازی و عبد
الرحمن صوفی رازی مورد توجه بودند.
در آن روزگار به دستور فخرالدوله پسر رکن الدوله در شهرری در
فراز کوهی موسوم به طبرک مشرف به کوه شهربانو رصدخانه به دست توانای
ابومحمود خضر خجندی رازی بنا شد ابوریحان بیرونی در انفوان جوانی بعد از
آنکه بعد از تحولات خوارزم به جانب ری فرار کرد در این رصدخانه با جناب خضر
خجندی ملاقات کرد و ماجراهای رصد خود ورصدخانه ری را در کتاب تحدید
المسافات و الاماکن گرد آوری کرده و در آن کتاب متذکر شده که خجندی یگانه
دوران در ساخت ابزار نجومی بوده و از دستگاهی موسوم به سدس فخری که در
رصدخانه ری موجود بوده نام می برد وشرح رصد های خجندی در تحصیل میل اعظم
آفتاب و بدست آوردن عرض جغرافیایی ری را توضیح می دهد. و موفقیت ها و
ناکارآمدیهای این رصد ها را بررسی علمی می کند.
همان زمان که ابو ریحان در ری حضور داشت دانشمند برجسته و
فرزانه گیلانی به نام کوشیار گیلی نیز به ری می آید و این سه دانشمند یعنی
ابو ریحان و خجندی و کوشیار مباحثات مفصلی در مورد مسائل مختلف هیوی و
محاسباتی انجام می دهند که شرح این مبا حثات در کتاب مقالید علم هیات
ابوریحان بیرونی گرد آمده که همین مباحثات منجر به وجود آمدن علم مثلثات
کروی می شود.
در همان روزگار در بغداد محمد بن موسی خوارزمی و بوزجانی هم
رصدهایی را انجام می دادند . ابو ریحان بیرونی در همین کتاب مسافات و اماکن
برای تحصیل طول بلد ازرصد ماه گرفتگی که توسط محمد بن زکریای رازی در ری و
برادرش در بغداد سخن می گوید در ضمن آن به رصد همزمان خسوف توسط وی و
بوزجانی هم گزارشی را انشا می کند
از جمله میراث به یادگار مانده از آن دوره می توان به میراث
عبدالرحمن صوفی رازی اشاره کرد. عبدالرحمن صوفی رازی به عنوان منجم دربار
عضد الدوله نویسنده کتاب مشهور صورالکواکب الثابته است که در این کتاب با
رصد هایی مستمر تک تک ستارگان وصورتهای فلکی را معرفی می کند که در ضمن
همین کتاب بسیاری از اجرام سماوی که تابحال شناخته نشده بود نظیر سحابی
امره المسلسله که به کهکشان آندرو مدا موسوم بود یا ابر های ماژلانی که به
سحابی بکری نامگذاری شده بود برای اولین بار ثبت و ضبط کرد.وی در باره
تغییر قدر ورنگ ستارگان وحتی حرکت شعاعی بعضی از ستاره ها صحبت کرده بدین
لحاظ دانشمندان غربی می گویند عبدالرحمن صوفی بدون تلسکوپ تحقیقاتی انجام
داد که ما با اختراع تلسکوپ فقط در حال تایید آن گفته هاهستیم و چیزی به
اون صورت کشف نکرده ایم.
ناسا در کره ماه به نام عبدالرحمن صوفی 13 نقطه رانام گذاری کرده است وایشان را به عنوان پدر علم نجوم در جهان می شناسند
ریاضی دان نامدار دیگری که در ری سکونت داشته ابن عمید وزیر
کاردان رکن الدوله دیلمی بود که محاسبات وی در پاره ای از هندسه فضایی
ونجوم کروی مورد ارزیابی قرار می گیرد.
دوران آل بویه دوره ای بود که ری نه تنها دارای رصدخانه بلکه
دانشگاه های ومدارس بزرگ با استادانی توانا و زبر دست بود که چشم روزگار
به مانند آنان ندیده بود در فقه و حدیث شیخ صدوق صاحب کتاب من لایحضره
الفقیه و کلینی صاحب کتاب اصول کافی، در تفسیر اهل سنت و فلسفه امام
فخرالدین رازی ودر تفسیر شیعی ابوالفتوح رازی، در تاریخ ابن مسکویه ،در
طب و شیمی محمد بن زکریای رازی و بها الدوله رازی کاشف واکسن آبله بودند
ودر جای جای این شهر درس وبحث و علم به چشم می خورد مردمی با فرهنگ وتمدنی
شگفت که در تاریخ آمده که کتابخانه ای که در آن روزگار صاحب بن عباد در
کنار چشمه علی به پا کرده بود قریب به چهارصد هزار جلد کتاب خطی داشت و از
افتخارات ابن سینا این بود که به دربار مجدالدوله پسر فخرالدوله وارد شود
وبه این کتابخانه دست پیدا کند، در روزگاری که ابن سینا در سرزمین ری وزارت
آل بویه را برعهده داشت علاوه بر کارهای دیوانی به تدوین وتدریس بسیاری از
متون فلسفی و حکمی همت گماشت. فرهنگ مردم به حدی بوده که نویسنده کتاب
تاریخ آل بویه می نویسد مردمان بر صندلی جلوس می کردند و برهر سفره قاشق
های بلورین گذاشته می شد که هر قاشق را فقط یک دفعه در دهان می بردند و
ازآن دوبار استفاده نمی کردند.به هر حال این تمدن شکوه مند توسط ترکان
غزنوی در هم شکسته شد..وخون هزاران بی گناه به زمین ریخت... بگذریم در
دوران های بعدی دردوران سلجوقیان بار دیگر رصدخانه ری توسط خواجه نظام
الملک تجدید بنا شد.و بزرگانی چون ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیامی در آن به
رصد پرداختند دکتر پرویز ورجاوند در کتاب کاووش رصد خانه ری باستان می
نویسد به احتمال قریب به یقین بسیاری از محاسبات خیامی در این رصد خانه
بوده است.
سازه ای قدیمی هنوز در آن کوه خود نمایی می کند که به تعبیر
استاد منوچهر آرین پیر فرزانه خراسانی و نویسنده نگاه دیگری به برج ها همان
جایگاه رصد خانه ری باستان و دستگاه سدس فخری می باشد.
در دامنه پایینی این برج رصدی، سازه ای از دایره های تو در تو
وجود دارد که اکنون به گنبد اینانج مشهور است که به احتمال قوی در گذشته
کاربرد رصدی داشته است. ومی گویند بدین لحاظ این سازه به نقاره خانه مشهور
شده که اوقات شرعی با نقاره به اطلاع مردم شهر می رسیده هنگامه ظهر یا طلوع
و غروب خورشید و کوه طبرک نسبت به کوه شهر بانو به گونه ای قرار گرفنه که
گویی پژواک طنین صدا ها و نقاره ها را به داخل شهر منعکس می کند. به هر حال
این سازه فرهنگی وتاریخی سالهاست که متولیان امور فرهنگی استان تهرا ن را
به یاری می طلبد.به حمدلله در وازه ورودی ری که مشرف بدان رصدخانه است به
نام دروازه نجوم شناخته شده ودر تقی آباد پلی به نام عبدالرحمن صوفی رازی
نام گذاری و تندیسی از وی در آنجا قرار داده شده است.
از جمله میراث نجومی ری در دوره اسلامی می توان به سازه بلند
قامت برج طغرل اشاره کرد که سازه ای ساخته شده در روزگار سلاجقه است این
برج به احتمال قریب به یقین به تعبیر استاد محیط طبا طبایی آرامگاه بزرگان
وفرزانگان ری بوده و استاد برای اثبات نظر خود وصیت کرد که بعد از وفات در
کنار این برج دفن شوداین برج طبق آنچه مشهور است سقفی مخروطی داشته که بر
فراز آن آتش روشن می کردند ودر شب ها راهنمای مسافران جاده ابریشم و در
روزها به عنوان ساعت و تقویم مورد استفاده قرار می گرفته، سازه ای به
ارتفاع بیست متر و بیست وچهار ضلع که با طلوع آفتاب و هرساعت که از آن می
گذشته یکی از این کنگره ها روشن می شده، ودر نیم روز درست خورشید در وسط
درب ورودی بوده و هر ساعت که از نیمروز می گذشته باز یکی از کنگره ها از
جانب درب شروع به روشن شدن می کرده است. واز سایه آن هم برای تشخیص برج
وتقویم استفاده می شده است.
درسمت بالای برج طغرل تپه چشم علی به چشم می خورد تپه ای بس
باستانی با تاریخی بالغ بر 5000 سال مشهور به تمدن ظروف قرمز، در کنار این
تپه باستانی چشمه سورین یادواره پایتخت بهاره اردوان اول پادشاه اشکانی ودر
کنار این چشمه خروشان ،مزارهایی به چشم می خورد که از جمله مشهور ترین
آنها جبار باغچه بان مدرس ومعلم نستوه و بنیان گذار آموزش معلولین ،و
بالاخره عبدالغفار خان نجم الدوله اصفهانی
مدرس نجوم مدرسه دارالفنون و بنیان گذار تقویم هجری
شمسی،عبدالغفار خان نجم الدوله اصفهانی پسر غیاث الدین جمشید ثانی و از
اعظم منجمان وریاضی دانان عهد ناصری محسوب می شد.او برای اولین بار در
مدارس از هیات نجوم جدید سخن گفت و رصدهای تاریخی چون ترانزیت سیاره زهره
به ایشان منسوب است.او علاوه بر تدریس نجوم ، تقویم را هم استخراج می کرد .
در آن دوران تقویم شمسی به نام جلالی موسوم بود و بر اساس جلوس جلال
الدین ملک شاه سلجوقی محاسبه می شد در سال 707 جلالی نجم الدوله به طور غیر
رسمی در بالای تقویم خود می نویسد هجری شمسی و مبدا تقویم را به جای
ملکشاهی به هجرت نبوی تغییر می دهد.در روزگاری که اداره گمرکات ایران به
موسیو نویز بلژیکی سپرده می شود وی به دنبال تقویمی شمسی می گشت پس همان
تقویم هجری شمسی را گرفت و به آن رسمیت بخشید.و بعدها با اصلاحاتی که توسط
نوه نجم الدوله به نام ابوالقاسم خان نجم روی تقویم صورت گرفت با همت حسن
تقی زاده ودر مجلس ملی 1304 این تقویم به شکل کنونی رسمیت یافت ودر قانون
اساسی ذکر شد.
اکنون با به عنوان وارثان این گنجینه فرهنگی و تاریخی چه
کرده ایم ؟وچه مقدار بدین گنجینه های ملی و فرهنگی اهمیت داده و جوانان و
نوجوانان را با آن آشنا کرده ایم.؟ گنجینه هایی که می تواند به عنوان
پدافندی غیر عامل از هر انرژی هسته ای و موشک بالستیک دور برد باز دارنده
تر عمل کند. یونان نیز هم تراز ایران دارای تمدن و شکوه بود . وایران اگر
از یونان بالاتر نبود قطعا پایین تر نبوده است.
اما یونانیان این میراث فرهنگی خود را حفظ کردند نام ارسطو
،افلاطون،جالینوس ، سقراط وبقراط را بلند آوازه کردند بنا های تاریخی خود
را حفظ کرده و آن را به جهانیان معرفی کردند و در این روزگار با آن که
یونان کشوری قدرتمند از لحاظ نظامی و ثروت نیست ولی تمام جهان در برابر آن
خاضع هستند و در مقابل شکوه تمدن آن سر تعظیم فرود می آورند وکسی جرات تعرض
به یونان و هتک تمدن یونان را ندارد ولی متاسفانه ما از این گنجینه های
فرهنگی به دور مانده ایم قدر آن را ندانسته ونه به مردم خود ونه به جهان
معرفی کردیم،واز این پدافند غیر عامل غفلت کردیم،بزرگی تمدن ایران چه در
روزگار قبل از اسلام چه در دوره اسلامی ، بزرگی و وشکوه ایران عزیز است و
شکوه و عظمت ایران ، شکوه و عظمت اسلام ومکتب شیعه محسوب می شود، ای کاش
متولیان امور به اندازه خردلی به این درد ودل ها بها می دادند و غیراز
سوداگری وسودجویی به اسلام ، ایران و شرف ومردانگی نیز اهمیت می دادند.تا
کتیبه شکار اردشیر در کوه شهر بانو به سیمان مبدل نشود و انفجارات دینامیت
رصد خانه هزاران ساله ری را تهدید نکند... افسوس... بگذریم مهدی دانشیار09303897350