مهدی دانشیار، رئیس پژوهش مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در گفت‌وگو با کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، با شرح و توصیف مختصری از زندگی ابوریحان بیرونی، به بررسی و تبیین دستاوردهای علمی این دانشمند بزرگ پرداخت و گفت: ابوریحان بیرونی یکی از برجسته‌ترین دانشمندان ایرانی و همچنین یکی از مطرح‌ترین اندیشمندان در عرصه جهان است که در قرن سوم هجری در «بیرون» خوارزم، پا به عرصه وجود نهاد، به‌همین جهت وی را بیرونی نامیده‌اند و به این لقب معروف شده است؛ مکتب علمی خوارزم، جایگاه رشد و پرورش این دانشمند بزرگ، توسط قومی به‌نام آل‌عراق تحت حاکمیت قرار گرفته بود؛ یکی از بزرگان قوم به‌نام ابوالعباس مأمون، سمت استادی را به ابوریحان بیرونی اعطاء کرد و هم‌درس بزرگ ایشان نیز ابن سینا بود.

جلای وطن در پی سیاست‌های سلاطین

وی در ادامه ضمن اشاره به وضعیت نامطلوب تاریخی آن دوره و مرارت‌هایی که از سوی سلاطین، به این دانشمند بزرگ تحمیل می‌شد، اظهار کرد: ابوریحان بیرونی و ابن سینا که با یکدیگر به آموختن دروس می‌پرداختند، در یک شهر اقامت داشتند و همچنین دوران تحصیلشان در مقطعی از زمان با یکدیگر سپری می‌شد؛ به علت برخی از مسائل سیاسی، میان خاندان آل عراق با غزنویان، قومیت و خویشی برقرار شده بود؛ در آن زمان سلطان محمود غزنوی از سلاطین آل عراق درخواست کرد که به نام ایشان خطبه بخواند؛ پس از آن، مورد غضب خوارزمیان و خوارزمشاهیان قرار گرفتند، همین امر موجب شد که خاندان آل عراق، رو به انقراض روند و ابوریحان بیرونی و ابن سینا که تربیت شده این خاندان بودند به اجبار جلای وطن کنند.

رئیس پژوهش مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی‌(ع) ادامه داد: ابوریحان بیرونی در سن ۱۸ سالگی رهسپار جنوب ایران می‌شود، مدت زمانی اندکی در شهر گرگان اقامت می‌گزیند و سپس به سمت ری متواری می‌شود؛ در آن برهه از زمان، با آن‌که جوان بوده و تمکن مالی چندانی نداشته است، هزاران کیلومتر از ماوراء‌النهر که اکنون بالاتر از مشهد و خراسان کنونی است، تنها و بدون پشتیبان با پای پیاده به سمت ری رهسپار می‌شود؛ وی در این شهر درمی‌یابد که بر فراز کوه تبرک شهرری، یک رصدخانه قرار دارد؛ این دانشمند بزرگ که در سرزمین خود، پیشه نجوم را برای خود برگزیده و این علم را نزد خاندان آل عراق فرا گرفته بود، به رصدخانه می‌رود، در آنجا پیر‌مردی به‌نام «خضر خجندی رازی» به استقبال وی می‌آید و دورانی را نیز با خضر خجندی طی می‌کند.

ارجحیت ابوریحان به ابن سینا از دیدگاه جرج سارتن

وی به گفته‌های جرج سارتن، نگارنده «تاریخ علم» در تقدیر از مقام این دانشمند بزرگ استناد کرد و گفت: ابوریحان بیرونی در زمینه‌های مختلف علوم، برخوردار از تخصص و نبوغ است و در هر زمینه، تألیفات فراوان و اکتشافاتی خاص دارد و به همین علت «جرج سارتن» نگارنده تاریخ علم، اشاره می‌کند که من هنگامیکه در حیطه مطالعاتی خود به قرن سوم رجوع می‌کنم و با کثرت دانشمندان آن زمان مواجه می‌شوم، دچار حیرت و شگفتی می‌شوم و از خود می‌پرسم که من این دوران را به نام کدام یک از دانشمندان نام‌گذاری کنم؟

دانشیار عنوان کرد: جرج سارتن در کتابش می‌نویسد هر چند که از میان خیل دانشمندانی که در این دوران قرار دارند ابن سینا و ابوریحان بیرونی را از سایر اندیشمندان ارجح‌ و برترمی‌دانم؛ اما در گزینش میان این دو، ابوریحان را ترجیح می‌دهم؛ به این جهت که زمینه و تنوع کاری ابوریحان از ابن سینا افزون‌تر است زیرا ابن‌سینا دایرة‌المعارفی بسیار بزرگ از علوم اسلامی همانند طب، فلسفه و علوم دیگر است؛ اما بُعد علمی ابوریحان بیرونی بسیار فراتر است چرا که وی در زمینه نجوم، فلسفه، طب، جغرافیا، علم تاریخ و ادیان صاحب نظر بوده و کتاب‌های گران‌سنگی از ایشان به یادگار مانده است.

توصیف موقعیت جغرافیایی آمریکا توسط ابوریحان بیرونی

رئیس پژوهش مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی‌(ع) به تبیین آثار علمی ابوریحان بیرونی در حیطه علم جغرافیا پرداخت و گفت: اکتشافات ابوریحان بیرونی بسیار است، وی در زمینه علم جغرافیا، با مطالعاتی که در اقلیم‌های مختلف داشته، توانسته است نقشه‌های مختلفی را از اماکن مختلف بدست آورد؛ وی در کتاب «تحدید المسافات و الأماکن» شرحی از این بلاد می‌دهد و در آن‌ کتاب اشاره می‌کند محتمل است که در قسمت پشتی این مکان مسکونی که ما اکنون در آن زندگی می‌کنیم سرزمینی در عرض حدود ۶۴ درجه، با قابلیت سکنی‌گزینی قرار داشته باشد، اکنون دریافته‌اند مکانی که ابوریحان در کتاب خود، به آن اشاره داشته همان آمریکا است، وی این نظریه را، پیش از کریستف کلمب ارائه می‌دهد، زیرا پس از گذر چند قرن، کریستف کلمب، تازه موفق به کشف این مکان می‌شود حال‌آنکه ابو‌ریحان بیرونی از مدت‌ها پیش از وجود چنین مکانی خبر داده است.

وی در ادامه افزود: این دانشمند بزرگ معتقد است اگر قرار باشد که تمامی زمین، ربع مسکونش در یک سمت و مابقی آن دریا باشد، با وجود چنین فرضی تعادل زمین از لحاظ گردش به هم می‌خورد‌؛ به همین علت ایجاب می‌کند که در آن قسمت، سرزمینی وجود داشته باشد، این اکتشاف در زمینه علم جغرافیا بود که به آن پرداخته شد.

در چرخش خورشید به دور زمین تردید دارم!

دانشیار در تأکید جایگاه ویژه ابوریحان بیرونی در میان اندیشمندان زمان خود، به برخی از دستاوردهای نجومی و سایر یافته‌های وی اشاره کرد و یادآور شد: این دانشمند در زمینه کوه‌ها و چشمه‌ها همچون چشمه‌های کارتزین نظراتی دارد، چشمه‌ها و دریاچه‌هایی که در نقاط و اماکن مختلف کوه‌ها ظهور می‌کنند به دلیل تعادلی که باید میان دو سیال وجود داشته باشد، اگر در یک سمت، دریاچه‌ای باشد ممکن است که در زیر زمین با تعدادی کانال‌ روبه‌رو شویم، از این رو سمت دیگر آن نیز باید دریاچه‌ دیگری قرار داشته باشد و این دو دریاچه آب خود را با یکدیگر تنظیم ‌کنند، چنین دریاچه‌ای را آرتیزین می‌نامند؛ ابوریحان تحقیق جامعی در این زمینه انجام می‌دهد.

وی بیان کرد: ابوریحان بیرونی در زمینه نجوم، کتاب گران‌سنگ «قانون مسعودی» را به قلم تحریر در‌آورد؛ می‌توان این کتاب را از جمله دایرة العمارف‌های بزرگ علم هیئت دانست که هم‌اکنون نیز یکی از برجسته‌ترین کتاب‌های علم هیئت است. به عنوان مثال در کتابی که با نام استیعاب در فن اسطرلاب توسط وی نگاشته شده است در آن به معرفی بسیاری از اسطرلاب‌ها می‌پردازد، یکی از اسطرلاب‌ها به‌نام اسطرلاب زورقی بسیار مورد تمجید وی قرار می‌گیرد که بر اساس متحرک بودن زمین نگاشته شده است؛ ابوریحان پس از آن اشاره می‌کند که ما نمی‌توانیم اثبات کنیم زمین به دور خورشید می‌چرخد یا خورشید به دور زمین، از این‌رو ابوریحان در این زمینه دچار تردید می‌شود.

ثبت کتاب ابوریحان، در فهرست میراث جهانی یونسکو

دانشیار کتاب «التفهیم لاوایل صناعة التنجیم» ابوریحان بیرونی را میراث جهانی معرفی شده از سوی یونسکو عنوان کرد و گفت: ابوریحان در حیطه علم فلسفه، در نزد دانشمند هم‌عصر خود ابن سینا پرسش‌هایی را مطرح می‌کند که به مجموعه این سؤالات، در کتابی به نام ده مقاله که توسط استاد شهید مطهری نگاشته شده، اشاره شده است، با بررسی سؤالات درمی‌یابیم که یک منش خاص تجربی، در حیطه فعالیت‌های ابوریحان وجود داشته است که به نوعی حکیمان مشاء بسیاری از اوقات نمی‌توانستند پاسخ قانع‌کننده به آن دهند.

وی ادامه داد: یکی از حیطه‌هایی که ابوریحان در آن تبحر و مهارت کافی داشته، علم طب است، در این زمینه کتابی به‌نام  «الصیدنة فی الطب» توسط وی به قلم تحریر درآمده است که به شرح داروهای گیاهی و خواص و طرز تهیه آن‌ها می‌پردازد، الصیدنة در لغت به‌معنای داروخانه است؛ کتاب دیگر ابوریحان بیرونی «التفهیم لاوایل صناعة التنجیم» است، این کتاب، حدود سه سال پیش توسط یونسکو به عنوان میراث جهانی شناخته شد. این کتاب، به درخواست دختری به‌نام ریحانه بنت الحسین به قلم ابوریحان بیرونی به رشته تحریر درآمده است، این دختر، از ابوریحان بیرونی درخواست می‌کند که کتابی در زمینه علم نجوم برای وی بنویسد تا از آموزه‌های آن بهره ببرد، زبان کتاب «التفهیم لاوایل صناعة التنجیم» فارسی است که مطابق با زبان آن روز ابوریحان نگاشته شده و کتاب جامعی است که یونسکو پس از هزاران سال از خلق آن، به عنوان میراث جهانی از آن نام می‌برد.

سفر به هند و آموختن زبان سانسکریت

رئیس پژوهش مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی‌(ع) با معرفی کتابی در زمینه دین‌شناسی و تاریخ ادیان، افزود: کتابی به‌نام «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» در حیطه تاریخ ادیان و دین‌شناسی از ابوریحان بیرونی به جا مانده است، این کتاب مشتمل بر تاریخ سلاطین، خلفای گذشته و همچنین تاریخ تقویم‌های مختلف است و یکی از مراجع مهم تاریخ‌نگاری در دنیا محسوب می‌شود؛ ابوریحان بیرونی بر خلاف ابن سینا که آن‌چنان در کتب خود به ارجاع دهی منابع اصلی توجه نشان نمی‌داد، به دور از تعصب و به نحو معین، به ذکر منابع اصلی مطالب نیز در کتب خود می‌پرداخت.

وی عنوان کرد: ابوریحان بیرونی در منش به زکریای رازی شبیه است، وی حتی در حیطه فعالیت‌های علمی خود، کتاب‌های محمدبن زکریای رازی را نیز فهرست می‌کند؛ ابوریحان بیرونی آن زمان که در ری اقامت می‌گزیند بسیار تحت تاثیر مکتب ری قرار می‌‌گیرد، زیرا در این شهر دانشمندان آن همچون زکریای رازی، به شیوه استقرایی اهتمام داشتند، بدین معنا که تجربه را ملاک اصلی کار خود قرار می‌دادند.

دانشیار با ذکر نام کتاب دیگر این دانشمند بزرگ، عنوان کرد: «تحقیق ماللهند» نام کتاب دیگر ابوریحان بیرونی است که در این اثر علمی به عقائد هندیان در آن زمان اشاره شده است؛ ابوریحان در موکب سلطان محمود غزنوی وارد هند می‌شود در همان سرزمین می‌ماند و سرگرم یادگیری زبان سانسکریت می‌شود، در همان‌جا به تحقق و بررسی فلسفه، ادیان و عقاید هندیان می‌پردازد و مجموعه کتاب «تحقیق ماللهند» را منتشر می‌کند، نشر این کتاب از جمله کارهایی است که توسط این دانشمند بزرگ در حیطه علم ادیان صورت گرفته است که البته بخشی از این کتاب، توسط آقای دکتر دانا سرشت به زبان فارسی ترجمه شده است.

ابوریحان؛ سرآمد دانشمندان در تمامی اعصار

وی تنوع حیطه فعالیت‌های ابوریحان بیرونی را، راز ماندگاری این دانشمند بزرگ تا قرن‌ها پس از خود دانست و اظهار کرد: اگر نگاهی به حوزه فعالیت‌های ابوریحان بیاندازید به قطع درمی‌یابید که گستردگی ویژه‌ای در کارهای وی خودنمایی می‌کند که موجب می‌شود با سپری شدن هزار سال از دوران زندگی‌اش، بار دیگر کتاب‌های این دانشمند بزرگ مورد استناد همگان قرار بگیرد؛ «جرج سارتن» در کتابش می‌نویسد که ابوریحان نه تنها دانشمند زمان خود، بلکه دانشمند تمامی اعصار است، به گونه‌ای که اگر در هر عصری بخواهید یک دانشمندی را مثال زنید به قطع می‌توانید ابوریحان بیرونی را دانشمند برتر آن عصر بدانید زیرا وی سرآمد دانشمندان دیگر است.

رئیس پژوهش مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی‌(ع) در تبیین جایگاه دستاوردهای ابوریحان در حیطه مطالعاتی‌اش عنوان کرد: ابوریحان بیرونی را می‌توان یکی از بزرگترین دانشمندانی دانست که در ایران و جهان ظهور کرده است و دستاوردهای گوناگونی در زمینه‌های مختلفی از علوم دارد؛ ابوریحان بیرونی شیوه تجربه‌گرایی صرف و مبارزه با خرافات زمان خود را در پیش گرفت و  هم‌چنان که جرج سارتن نیز به این دستاورد در کتاب خود اشاره کرده است؛ وی در زمینه مبارزه با خرافات زمان خود، ایفاگر نقش مهمی است، بدین معنا که هر آن‌چه به شیوه نقلی می‌شنید به بوته آزمایش قرار می‌داد.

ابطال خرافه نابینایی مار افعی با زمرد

دانشیار ضمن اشاره به رویکرد خرافه‌گرایی مردم هم‌دوره ابوریحان بیرونی و نقش وی در مبارزه با  باورها و عقاید باطل، اظهار کرد: تفاوت ابوریحان بیرونی با ابن سینا در منش علمی ویژه‌ای است که هر یک برای خود اتخاذ کرده بودند؛ ابن سینا معتقد بود که همه چیز قابل قبول است و امکان وجودی دارد تا زمانی که خلاف آن ثابت شود، اما ابوریحان بیرونی بر خلاف ابن سینا معتقد بود اصل بر این است که هر چیزی غیرممکن باشد مگر اینکه صحت و درستی آن اثبات شود، نگرش ابوریحان پیرامون جهان هستی، نگرش تردیدی و همراه با شک و گمان بود و همواره به دنبال آن بود که اثبات کند یک قضیه صحت دارد یا خیر؟ به عنوان مثال در زمان‌های قدیم، عقیده و باوری مبنی بر خاصیت نابینا شدن مار افعی توسط زمرد بوده است، ابوریحان بیرونی برای صحت یا کذب چنین باوری دست به تجربه عملی زد، به این صورت که درون محفظه‌ای از زمرد، ماری افعی قرار داد، به مرور زمان دریافت که این مار هر چند که در میان زمرد قرار دارد اما هم‌چنان بیناست.

وی ادامه داد: باور دیگری که در آن زمان وجود داشت مرگ یک سگ با خوردن الماس بود، این دانشمند بزرگ بار دیگر الماسی را به سگی داد تا آن را ببلعد، سگ با بلعیدن الماس باز هم زنده ماند و ابوریحان به بی‌اساس و بی‌پایه بودن برخی از باورهای مردم پی برد و عنوان کرد که چنین عقایدی صحیح نیست، از این رو با انجام شیوه تجربی، بسیاری از امور توسط وی تایید یا رد شد.

یافتن نشانه‌هایی بر حرکت قاره‌ها در گذر زمان

رئیس پژوهش مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی‌(ع) به دستاورد دیگر این دانشمند بزرگ در پی کشف حرکت قاره‌ها اشاره کرد و یادآور شد: ابوریحان در رابطه با حرکت قاره‌ها نیز اظهار نظر کرد و معتقد بود که اقلیم‌ها تغییر کرده است، زیرا همچنان‌که می‌دانید سرزمین ما یک بلاد خشک است، این دانشمند بزرگ آن زمان‌که مشاهده می‌کرد درون چاهی صدف‌هایی قرار دارد، عنوان می‌کرد که  بی‌شک در مقطعی از زمان در این مکان، دریایی بوده است که با گذر زمان این دریا خشک شده و سرزمینی خشک جایگزین آن شده است و مؤید چنین ادعایی، وجود صدف‌هایی در یک مکان خشک است، یا اینکه ابوریحان با آن‌که در عرض‌های شمالی سکونت داشت در آن سرزمین بسیار یخبندان، با ریشه‌های نخل روبه‌رو شد و وجود چنین نخلی او را به این اعتقاد دعوت کرد که این مکان در مقطعی از زمان گرمسیر بوده و رویش نخل‌های گرمسیری در یک مکان سرد و یخبندان نشانه تغییر اقلیم‌ها بوده است.

تأثیر شیوه تجربه‌گرایی ابوریحان بر جهان غرب

وی در پایان یادآور شد: شیوه تجربی و استقرایی ابوریحان بیرونی مورد توجه اندیشمندان غربی قرار گرفت به‌گونه‌ای که می‌توان رگه‌هایی از متد علوم امروز و پیشرفت‌های کنونی جهان غرب را در دستاوردهای ابوریحان مشاهده کرد، جرج سارتن در این زمینه می‌نویسد که منش ابوریحان بیرونی در قرن سوم در خور توجه است، زیرا آن زمان که علم به فلسفه انحصار یافته بود و عقل‌گرایی افراطی از تفکر ارسطویی و تأثیر آن بر دانشمندان آن دوره نشأت می‌گرفت، ابوریحان بیرونی بر خلاف شیوه رایج، به روش تجربی و آزمایش‌گونه روی آورد و آزمایشگاه‌ها را بنای علمی کار خود قرار داد؛ به عنوان مثال اگر بر کتاب «تحدید المسافات و الأماکن» و «قانون مسعودی» مروری کوتاه داشته باشید به وضوح درمی‌یابید که وی پیرامون هر مسئله نجومی، پنج یا شش برهان ارائه می‌دهد؛ البته وجود ۴۰ برهان نیز در کتاب این دانشمند بزرگ دیده شده است به‌گونه‌ای که برخی از دانشمندان زمان خود، به ایشان اعتراض می‌کردند که شما چگونه برای یک مسئله علمی ۴۰ یا ۵۰ مسئله ارائه می دهید؛ یکی از ویژگی‌های خاص ابوریحان بیرونی این بود که تمام مسائل را با دقت نظر خیلی وسیع مورد بررسی قرار می‌داد.