کتاب «پژوهش‌هایی در نجوم، اخترفیزیک و کیهان‌شناسی در ایران معاصر» به همت انتشارات رمز وابسته به موسسه فرهنگی آموزشی ادب و دانش ماخ و با همکاری مؤسسه انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف منتشر شد. این کتاب به همت آقای دکتر جعفر آقایانی چاوشی (عضو هیئت علمی گروه فلسفه‌‌ی علم دانشگاه صنعتی شریف) و با پیشگفتاری از دکتر مهدی گلشنی (عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و استاد ممتاز دانشگاه صنعتی شریف) روانه‌ی بازار شده است.

از آنجا که رویکرد اصلی موسسه فرهنگی آموزشی ماخ، هدایت و راهبری مسیر علمی و آموزشی دانش‌آموزان و دانش‌پژوهان ایرانی است؛ در راستای نیل به این هدف و با رویکر معرفی مسیرهای پژوهشی ممکن در حوزه‌های نجوم، فیزیک و کیهان‌شناسی در سطح تحصیلات تکمیلی به دانش‌پژوهان ایرانی ذیل نظر استادان و صاحب‌نظران این حوزه، برای آماده‌سازی و انتشار این کتاب کوشیده است.

از دیرباز یکی از دغدغه‌های مسئولین آموزشی فعال در حوزه‌ی پرورش استعدادهای درخشان و دانش‌پژوهان المپیادی، نگرانی از فرار مغرها و احساس بطالت گروهی از این دانشجویان بعد از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه در کشور است. بخشی از این احساس به دلیل عدم آشنایی کافی با مسیرهای پژوهشی موجود در کشور اتفاق می‌افتد که ان‌شاالله با معرفی کامل و بهینه‌ی این دستاوردها در سطوح گوناگون، قدمی هرچند کوچک برای ایجاد خودباوری و آشنایی با فعالیت‌های علمی رایج در سطح کشور برداشته شود.

مفتخریم که در این کتاب از همکاری برجسته‌ترین اساتید فیزیک و نجوم دانشگا‌ه‌های کشور بهره برده‌ایم که از آن جمله می‌توان به اساتید ذیل اشاره کرد:

دکتر مهدی گلشنی (رییس گروه فلسفه‌ی علم دانشگاه صنعتی شریف و از رؤسای پیشین دانشکده‌ی فیزیک این دانشگاه)

دکتر حسن بلوری (دانشگاه برلین)

پروفسور یوسف ثبوتی (ریاست سابق و بنیان‌گذار دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان)

دکتر اکرم حسنی زنوزی (دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان)

دکتر جعفر آقایانی چاوشی (گروه فلسفه‌ی علم دانشگاه صنعتی شریف)

دکتر حسین حقی (دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان)

دکتر سید صادق موحد (دانشیار فیزیک دانشگاه شهید بهشتی)

دکتر محمود بهمن آبادی (عضو هیئت علمی دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف)

دکتر سپهر اربابی بیدگلی (عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی قم)

دکتر نعمت‌الله ریاضی (عضو هیئت علمی دانشکده فیزیک دانشگاه شهید بهشتی)

دکتر بهرام خاصه (گروه فیزیک دانشکده علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد)

دکتر علی عجب شیری‌زاده (استاد دانشکده فیزیک دانشگاه تبریز)

دکتر سعدالله نصیری قیداری (دانشکده فیزیک دانشگاه شهید بهشتی)

دکتر مهدی خاکیان قمی (دانشکده مهندسی انرژی و فیزیک دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی‌تکنیک تهران))

دکتر علیرضا آزموده اردلان (دکتری ژئودزی از اشتوتگارت آلمان و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران)

سید محمد مهدی فیروزآبادی (کارشناس ارشد ذرات بنیادی و کیهان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی)

دکتر حسین مصحفی (دکتری فیزیک، تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان)

دکتر جمشید قنبری (دانشکده فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد و رییس هیئت مدیره‌ی دانشگاه خیام مشهد)

دکتر مرجان موسی‌پور (دانشکده فیزیک دانشگاه خیام مشهد)

علیرضا وفایی صدر (دانشجوی دکتری فیزیک، دانشگاه شهید بهشتی)

انیرود پرادهان (استاد گروه ریاضی کالج تحصیلات تکمیلی هن زمانی 231331 قاضی پور،  هندوستان)

دکتر سعید عطارد (استاد گروه فیزیک دانشگاه یاسوج)

دکتر سیده مریم حسینی سیدی (بابلسر، دانشگاه مازندران، گروه فیزیک اتمی و مولکولی)

دکتر اصغر محسن نژاد (بابلسر، دانشگاه مازندران، گروه فیزیک اتمی و مولکولی)

دکتر مرتضی محسنی (استاد گروه فیزیک دانشگاه پیام نور تهران)

دکتر باسم غیور (دانشکده فیزیک دانشگاه حیدرآباد هندوستان)

دکتر علیرضا خصالی (عضو هیئت علمی دانشکده علوم پایه دانشگاه مازندران)

دکتر آذر خسروی (استادیار دانشکده علوم پایه دانشگاه مازندران)

دکتر احمد شیخی (دانشیار بخش فیزیک دانشگاه شیراز)

دکتر سمیه حاج خلیلی (بخش فیزیک و رصدخانه ابوریحان بیرونی دانشکده علوم دانشگاه شیراز)

دکتر انوشه لطیفی (عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی قم)

سعید ثانیه (دانشجوی دکترای فیزیک دانشکده فیزیک سمنان)

دکتر حمید رضا ملک‌پور (دانشکده فیزیک دانشگاه سمنان)

دکتر یاسر ایازی (پژوهشکده ذرات پژوهشگاه دانش‌های بنیادی)

دکتر فرهاد دارابی (گروه فیزیک دانشگاه شهید مدنی تبریز)

دکتر داوود محمدزاده جسور (هیئت علمی دانشگاه تبریز)

دکتر کاظم فاقعی (استادیار گروه فیزیک، نجوم و اخترفیزیک دانشگاه دامغان)

فرانسوا دو کلوسه (استاد اخترفیزیک دانشگاه فرانسه)

دکتر سید قاسم رستمی (عضو هیئت علمی دانشکده فنی و مهندسی دانشگاه بجنورد)

دکتر پانته‌آ داوودی‌فر (گروه نجوم و اخترفیزیک نظری و تجربی مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه)

دکتر گوهر رستگار زاده (عضو هیأت علمی دانشکده فیزیک دانشگاه سمنان)

دکتر مهدی عباسیان مطلق (گروه فیزیک دانشکده علوم پایه دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین)

دکتر داوود پورمحمد (گروه فیزیک دانشکده علوم پایه دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین)

دکتر یوسف پزشکیان (دکتری فیزیک دانشگاه صنعتی شریف)

دکتر سعید دوست محمدی (دانشکده فیزیک دانشگاه شهید باهنر کرمان)

دکتر سید جلیل‌الدین فاطمی (دانشکده فیزیک دانشگاه شهید باهنر کرمان)

دکتر حمید ارجمند کرمانی (دانشکده فیزیک دانشگاه شهید باهنر کرمان)

دکتر هادی هدایتی خلیل‌آباد (دانشکده فیزیک دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی)

دکتر حسین صفری (دانشکده فیزیک دانشگاه زنجان)

دکتر مرجان مربوطی (دانشکده مهندسی انرژی و فیزیک دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی‌تکنیک تهران))

دکتر کیوان قنبری (دانشکده مهندسی انرژی و فیزیک دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی‌تکنیک تهران))

دکتر سمیه قلی‌پور (دانشکده مهندسی انرژی و فیزیک دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی‌تکنیک تهران))

دکتر محمد محمدی (دانشکده برق دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی‌تکنیک تهران))

دکتر زینب کیامهر (گروه علوم پایه دانشکده علوم دریایی دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار)

دکتر محمد رضا ستاره (هیئت علمی دانشگاه کردستان)

دکتر آنبیرو پرازان (دانشکده ریاضی دانشگاه هند)

دکتر بیژن نیکوروان (دانشکده فیزیک دانشگاه آزاد ورامین)

دکتر میشا نیکوروان (دانشکده فیزیک دانشگاه آزاد ورامین)

دکتر احسان توابی (دانشیار دانشکده فیزیک دانشگاه پیام نور)

سرجه کوچمی (مرکز پژوهش‌های اخترفیزیک پاریس)

دکتر حدیث گودرزی (پژوهشکده‌ی نجوم مرکز پژوهش‌های بنیادی)

دکتر روح‌الله کریمی (عضو هیئت علمی و استادیار دانشکده برق دانشگاه تفرش)

پروفسور جاکوب روزلوت (هیئت علمی دانشگاه نیس فرانسه)

برای آشنایی بیشتر با کتاب، توجه شما را به پیشگفتار دکتر گلشنی که در ادامه آمده است جلب می‌کنیم:

پیشگفتار از دکتر مهدی گلشنی
استاد دانشگاه صنعتی شریف

اخترشناسی، یعنی علمی که به بررسی مواضع، حرکات و ویژگی‌های اجرام سماوی می‌پردازد، یکی از کهن‌ترین علوم بشری است. اخترشناسان قدیمی با دقّت آسمان شب را نظاره و رصد می‌کردند و برای این کار نیز ابزارهایی متناسب با آن ساخته بودند. با اختراع تلسکوپ و اکتشافات کپرنیک و گالیله و کپلر، در دوره رنسانس، تحوّلی عظیم در این علم حاصل شد و به تبع آن عصر اخترشناسی جدید آغاز گردید.
در قرن بیستم، به موازات تکامل ابزارهای رصدی حوزه‌های کاملاً جدیدی در آسمان شناسایی شد. مثلاً معلوم گردید که غیر از کهکشان ما، کهکشانهای دیگر و همینطور خوشه¬های کهکشانی و غیره وجود دارند. کار نظری هم بر روی یافته‌های رصدی شتاب گرفت و زمینه را برای تکوین کیهانشناسی جدید و آزمون نظریه‌های جهانشمولی نظیر نسبیت عام فراهم کرد.
کیهان شناسی، علم مربوط به مطالعه آغاز جهان، سیر تکاملی و سرانجام آن است. پیش از تکوین کیهانشناسی جدید در اوایل قرن بیستم، تفحصات کیهانشناسانه بیشتر بُعد فلسفی را مد نظر داشت تا مباحث فیزیکی و تجربی آن را. آغاز کیهانشناسی جدید همزمان با مقالۀ مهمی از اینشتین در 1917 بود. پس از ارائه نظریه نسبیت عام در 1916، اینشتین کوشید آن را در 1917 برای کل جهان به کار گیرد. کشف سرخگرائی در اشعۀ واصل از کهکشانهای دور، کاربرد نظریۀ اینشتین برای جهان را شدت بخشید؛ زیرا این نظریه وجود چنین پدیده ای را به راحتی توجیه می‌کرد. به دنبال این کشف مهم، مسأله انبساط جهان و نظریۀ مهبانگ مطرح شد. در 1940 چند کیهانشناس سر شناس نظریه جهان ماندگار را ارائه دادند. مناقشه بین طرفداران این دو نظریه بسیار داغ بود تا آنکه در 1965 وجود اشعۀ کیهانی زمینه کشف شد و نظریۀ مهبانگ را تقویت کرد. بعد از این کشف، تحوّلات متعددی چه در بُعد تجربی و چه در زمینۀ نظری رخداد و در حالی که به بعضی از سؤالات پیشین پاسخ داده شد، مسائلی کاملاً جدید نظیر ماده تاریک و انرژی تاریک مطرح گردید. هم اکنون نیز اخترشناسی و کیهانشناسی حوزه‌های بسیار فعالی را در سراسر جهان پوشش می‌دهند.
اخترشناسی در تمدّن اسلامی
اخترشناسی از حوزه‌های بسیار فعال در دوره تمدن اسلامی بود. از همین رو اخترشناسان مهمی در این تمدن ظهور کردند که نه تنها میراث بر جای مانده از یونانیان را گسترش دادند بلکه به نو آوری ها واکتشافات ارزشمندی هم نایل آمدند.
این علم شاید از اوّلین علومی بود که مورد توجه مسلمانان قرار گرفت. دلیل این توجه نیاز آنان به دانستن اوقات شرعی و تعیین جهت قبله برای انجام فرایض شرعی بود. آنان با آنکه سنّت بطلمیوسی را ادامه دادند، از زیجهای ایرانی و هندی نیز بهره فراوان بردند. منجّمان مسلمان ابزارها و آلات نجومی نظیر اسطرلاب ذات الحلق و غیره را که ساخته یونانیان بود تکامل بخشیدند و با دقتی شایان تحسین به رصد موقعیت ستارگان و سیارات پرداختند.
در این دوره چهره‌های درخشانی در اخترشناسی ظهور کردند که از آن جمله می‌توان به البتانی، عبدالرحمنن صوفی، ابوریحان بیرونی، ابن یونس مصری، خواجه نصیرالدین طوسی، قطب الدین شیرازی و غیاث الدین جمشید کاشانی اشاره کرد.
در اینجا بد نیست به بعضی از ابتکارات و اکتشافات اخترشناسان اسلامی نیز اشاره کنیم:
-    البتانی روش نوینی برای تعیین زمان رویت هلال ماه ارائه کرد. رصدهای او جزو دقیق ترین رصدهای اخترشناسی اسلامی بود که در نجوم اروپاییان نیز موثر افتاد.
-    ابوریحان بیرونی نخستین دانشنامه اخترشناسی در جهان اسلام را تحت عنوان قانون مسعودی مدوّن کرد. همو از امکان حرکت زمین به دور خورشید و نیز حرکت اجرام سماوی در مداری بیضوی سخن گفت و کتابی در محاسبه طول و عرض جغرافیائی شهرها ی معروف آن زمان نوشت.
-    ابن یونس مصری اخترشناس دربار فاطمیان در قاهره یکی از کاملترین زیجها را در تمدّن اسلامی مدون کرد.
-    نصیرالدین طوسی، در کتاب التّذکره ناخرسندی خود را از نظام بطلمیوسی در بارۀ حرکت سیارات ابراز داشت و با بهره‌گیری از ساز و کار «جفت طوسی» معایب این نظام را اصلاح کرد.
-    ریشه نوآوری¬های کپرنیک را می‌توان در آثار بر جای مانده از مکتب مراغه مشاهده کرد.

کیهان شناسی در تمدّن اسلامی
 مسأله خلقت جهان برای مسلمانان از دیر باز با مباحث دینی و متافیزیکی گره خورده است. دلیل این امر نیز تشویق قرآن مجید به تامل در چگونگی پیدایش جهان و حرکات اجرام سماوی بوده است. در قرآن به آفرینش جهان، ساختار و پایان آن اشارات متعددی شده است.
    «قل سیروا فی الارض فانظروا کیف بدء الخلق ...» (عنکبوت /20)
    (بگو در زمین سیر کنید و بنگرید که خداوند چگونه خلقت را آغاز کرد...)
    «قل انظروا ما ذا فی السموات و الارض ...» (یونس / 101)
    (بگو بنگرید آنچه را که در آسمانها و زمین است...)
    «خلق السموات بغیر عمد ترونها و القی فی الارض رواسی ان تمیدبکم ... » (لقمان / 10)
    (آسمانها را بی ستونی که به حسّ مشاهده کنید خلق کرد و در زمین کوههای استوار قرار داد تا شما در آرامش باشید...)
«اولم یروا کیف یبدی الله الخلق ثمّ یعیده ...» (عنکبوت/19)
    (آیا نیندیشیده اند که خداوند چگونه آفرینش را آغاز می کند و سپس بازش می گرداند...)
این آیات هم به کاوشی تجربی اشارت دارد و هم به پژوهش نظری آن. در بینش قرآنی، مطالعۀ طبیعت از مشاهدات ساده شروع می شود و با تعقل و معرفت عمیق ادامه می یابد تا نهایتاً به شناخت خداوند خاتمه یابد.
کاوشهای نظری گاهی با خود مسأله پیش فرضهای متافیزیکی را همراه دارد که پاسخ به آنها صرفا از طریق علم میسّر نیست. دانشمندان در این حال اغلب به جهان بینی حاکم بر ذهنشان متوسل می شوند تا پاسخ به آنها را بیابند. بنا بر این برای علمای اسلامی پاسخ به مسأله خلقت مستلزم پرداختن به کارهای تجربی و فیزیکی و نیز فلسفی بوده است.
کیهان شناسان غربی هم که دنبال پاسخگوئی به سؤالات مربوط به پیدایش جهان هستند، در دهه‌های اخیر به تأملات متافیزیکی در مورد مسائل مربوط به خلقت جهان و نحوه تحوّل آن روی آورد‌ه‌اند.
در تمدّن اسلامی، کیهان‌شناسی مبتنی بر قرآن و حدیث همراه با تاملات فلسفی بر گرفته از میراث یونانیان بود.
مهمترین مسأله کیهان‌شناسی آن دوران، مربوط به چگونگی آفرینش جهان بود. اینکه آیا جهان از لحاظ زمانی آغازی داشته است یا خیر؟ به عبارت دیگر، آیا حادث ذاتی است یا زمانی. بسیاری از متکلمان مسلمان معتقد به حدوث زمانی عالم بودند و حال آنکه فلاسفه مسلمان اغلب به قدمت زمانی آن اعتقاد داشتند. عرفای مسلمان در این میان راه سومی در پیش گرفتند که عبارت بود از نظریۀ خلق مُدام که طبق آن عالم در هر لحظه بود و نابود می شود. به قول مولوی:
    هر نفس نو می شود دنیا و ما              بی خبر از نوشدن اندر بقا
 ملا صدرا که در آن واحد فیلسوف و عارف بود، با طرح حرکت جوهری، متذکر شد که ذات هر چیزی از طریق حرکت جوهری، مُدام در حال نو شدن است. او بر خلاف فیلسوفان مسلمان پیش از خود، حدوث زمانی را به یک زمان خاصّ در گذشته محدود نمی کند؛ یعنی خلقت جهان مدام نو می شود، بدون آنکه در گذشته آغازی داشته باشد.

اخترشناسی و کیهان شناسی در ایران معاصر
درس اخترشناسی گر چه از اوائل تأسیس دانشگاهها در ایران دایر بوده، ولی در چند دهۀ اخیر میزان فعالیت در آن شدت یافته است، امّا کیهان شناسی بطور جدّی فقط در چند دهۀ اخیر در دانشگاهها مطرح شده است و اکنون در بسیاری از آنها پژوهش وتدریس می شود.
جناب آقای دکتر جعفر آقایانی چاوشی که از متخصصان تاریخ علم در تمدّن اسلامی اند، برای اینکه میزان فعالیت پژوهشی در حوزه های اخترشناسی و کیهان‌شناسی در دانشگاه‌های ایران معلوم شود دست به ابتکار جالبی زده اند که جمع آوری مقالات از دانشگاه‌های سراسر کشور در این دو حوزه بوده است. مجموعۀ حاضر حاصل این تلاش است که حاوی مقالات استادان و پژوهشگران در دانشگاه‌های شهید بهشتی، صنعتی امیر کبیر، علوم پایۀ زنجان، یاسوج، دامغان، صنعتی شریف، شیراز، مازنداران، صنعتی قم، سمنان، شهید مدنی آذربایجان، بجنورد، شهید باهنر کرمان، خواجه نصیرالدین طوسی، زنجان، پیام نور تهران، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، مرکز تحقیقات نجوم و اختر فیزیک مراغه، دانشگاه بین المللی امام خمینی و دو دانشگاه خارجی می‌باشد. تعدادی مقاله هم به زبان انگلیسی ارائه شده است. این مقالات طیف وسیعی از مطالبِ کیهان‌شناسی معاصر را در بر می‌گیرد (مثل آشکار سازی امواج گرانشی، سیاهچاله ها، هندسه پیچیده فضا و زمان، عدم تقارن بین ماده و ضد ماه، انرژی تاریک و پرتوهای کیهانی).
این کتاب همچنین بعضی از پژوهش‌های اختر فیزیکی، نظیر بازسازی میدان مغناطیسی خورشید، انتشار امواج رادیوئی و ساخت رادیو تلسکوپ را در بر دارد.
امید است این کتاب وسیله آشنایی ییشتر دانش‌پژوهان ایرانی با این دو حوزه که سابقه‌ای بس طولانی در کشور عزیزمان داشته‌اند، باشد. این کتاب همچنین از یک سو نشانگر گستره نسبتاً وسیعی است که کیهان‌شناسی و اخترشناسی تشکیل می‌دهند و از سوی دیگر مبین خلاء های موجود در پژوهش‌های فعلی کشور در این دو حوزه است. زحمات جناب آقای دکتر چاوشی در فراهم آوردن این مجموعه ارزشمند قابل تقدیر است.

دکتر مهدی گلشنی
اول اردیبهشت سال 1397