ترجمه و نقد مقاله پلورالیزم دینی ازدایره المعارف لیدن ( Liden) ​-لاله اسلامی راد

---

توسط :استاد مهدی دانشیار ریس مرکز نجوم
دسته بندی موضوعی :اخبار تخصصی کتاب
 1397/07/11
 7:07 AM

---

---

ترجمه و نقد مقاله پلورالیزم دینی

ازدایره المعارف لیدن ( Liden)

 

استاد : فتاحی زاده

 

دانشجو : لاله اسلامی راد

مقطع : کارشناسی ارشد

دانشگاه الزهرا

ورودی 94

بهار 1395

AsemaneAzim@gmail.com

 

 

 

 

چکیده :

پلورالیزم دینی، یکی از مباحث کلامی جدید و نوظهور مغرب زمین می‌باشد .

از آن جا که دین مبین اسلام در مغرب زمین رو به گسترش است، دانشمندان غیر مسلمان بر آن هستند تا نظر قرآن را در مورد مسائل کلامی مبتلا به جامعه خود بدانند لذا به بررسی مسئله پلورالیزم دینی در قرآن پرداخته اند که حاصل یکی از این پژوهشها مقاله پلورالیزم دینی و قرآن در دایره الامعارف انگلیسی زبان لیدن است . این مقاله توسط دو تن از نویسندگان ( کلید وایلد، جین ( من مک اولیف) نگاشته شده است. مقاله حاضر به بررسی پژوهش این نویسندگان می‌پردازد و اشکالات مقاله را من جمله منابع لغوی محدود، عدم آشنایی کافی با آیات قرآن و ... را مطرح می‌کند .

 

 

 

واژگان کلیدی : پلورالیزم، دین، دایره المعارف لیدن، کلید وایلد، جین مک اولیف

 

 

طرح مسئله

مسئله پلورالیزم دینی یا تکثر ادیان از مباحث جدید کلامی است که در مسیحیت و مغرب زمین مطرح شده است ولی دامنه آن به مسلمانان نیز کشیده شده است . پلورالیزم به تبیین و توضیح این مسئله می‌پردازد که پیروان ادیان مختلف اهل نجات هستند . هم چنین عقاید و آموزه های همه ادیان اعم از توحیدی و غیر توحیدی درست و برحق می‌باشد . [1]

الف ـ پیشینه پلورالیزم :

بحث پلورالیزم دینی به طور مستقل توسط جان هیگ و کم تر از نیم قرن است که مطرح شده است.[2]آن جا که دین مبین اسلام

اما به طور غیر مستقل و غیر رسمی پیشینه ای کهن دارد و فقط در مسیحیت مطرح نیست. اخوان الصفا در « الرسائل» و محی الدین عربی در « تفسیر قرآن » مباحثی را مطرح می‌کنند که در حوزه تکثر ادیان جای می‌گیرد . در ایران نیز سابقه این بحث به نیمه قرن پیش بر می‌گردد.[3]

 

ب ـ علل پیدایش این نظریه می‌توان این موارد را نام برد :

قرآن در مورد پلورالیزم دینی، می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر رفتار و سلوک پیروان این دین با سایر گروههای غیر اسلامی بگذارد، این نحوه رفتار و تعامل مسلمانان با غیر مسلمانان که نشأت گرفته از قرآن و تعالیم اسلامی است، بسیار در صیانت و حفظ زندگی در بعد اجتماعی و تعاملات میان مردم تأثیرگذار است . لذا  اندیشمندان مسیحی و اسلامی را بر آن داشته تا نظر قرآن را در این مورد بررسی کنند . مقاله حاضر به بررسی یکی از مقالاتی که در این مورد نوشته شده است، می‌پردازد.

 

 

 

بررسی مقاله

نویسندگان مقاله ( کلید وایلد و جین دمن مک اولیف ) در بحث پلورالیزم دینی ابتدا به بررسی واژگانی می‌پردازند که در قرآن معنای دین از آن ها استنباط می‌شود . سپس به جوامع و گروه های دینی عصر پیامبر می‌پردازند، تعاملات میان جامعه نوپای مسلمانان با غیر مسلمانان را بررسی می‌کنند و از خلال مباحث مطرح شده نظر خود را در مورد دیدگاه قرآن به پلورالیزم دینی بیان می‌کنند . همان طور که می‌بینیم، مباحث از چینش و ترتیب خوبی برخوردار است .

 

الف . بررسی بحث واژگان :

در بحث واژگان به بررسی واژگان دین، ملّه، عباده، اسلام، حنیف، شریعه، اهل الکتاب، ذمّه، حزب، طائفه، فریق، شیعه، زبور می‌پردازد. نکته قابل توجهی که در سراسر بحث واژگانی دیده می‌شود، این است که نویسندگان از میان کتب لغت فراوان عرب تنها به لسان العرب مراجعه کرده اند و اکثر آن ها را غیر عربی و سریانی می‌دانند.

 

بررسی واژه « دین »

نویسندگان با استناد به کتاب واژگان دخیل آرتور جفری این واژه را دخیل دانسته و تنها به « لسان العرب » مراجه کرده اند. در حالی که همین لغت نامه در ج 13، ص 167-171 برای این واژه ریشه فعلی قایل است . [4]

هم چنین هستند لغت نامه های « المفردات فی غریب القرآن » [5] و « کتاب العین » [6] . وجود این لغت در اشعار عرب جاهلی دلیل دیگری بر عربی بودن واژه است :

« کدینک من أم الحویرث قبلها/ و جارتها ام الرباب بمأسل» [7]

در ادامه مقاله نیز اشاره می‌کنند که واژه « دین » در دوران مکی به معنای قضاوت و داوری و در دوران مدنی به معنای دین و آیین می‌باشد . در مورد این مطلب باید بگوییم این کلمه کلمه دین 92 بار در قرآن آمده است . 45 مورد آن آیاتی است که در مکه نازل شده است و بقیه آیات مربوط به سوری است که در مدینه نازل شده است . در اکثر آیاتی که در مکه نازل شده است، دین به معنای قضاوت نیست . آیاتی که به نظر می‌آید معنای دین در آن ها به « قضاوت » صحیح باشد، عبارتند از : « مالک یوم الدین » فاتحه 1، « ان علیک لعنتی الی یوم الدین : حج 35، شعرا 82، صافات 20، ص 78، ذاریات 6 و 12، واقعه 56، معارج 26، مدثر 46، انفطار 9، 15، 17، 18، تین 7  ،که روی هم 15 آیه از این 45 آیه را تشکیل می‌دهند . به علاوه معنای « جزا» برای واژه دین در این آیات صحیح تر است . [8]

در بقیه آیاتی که در مکه نازل شده اند و واژه دین در آن ها به کار رفته است، دین به همان معنای مصطلح و رایج، آمده است . نظیر « و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین ».  29 اعراف .

هم چنین با مطرح کردن استعمال دین به معنای آیین در دوران مدنی تاکیدی بر دخیل بودن واژه نشده است حال آن که معنای واژه به آیین عملی ربطی به دخیل بودن آن ندارد . بلکه به دلیل آن است که آن دوران، دوران تشریح و شکل گیری احکام بوده است و کاربرد آن به « جزا»  در دوران مکی به این دلیل بوده است که اکثر مردم مکه مشرک و منکر جزا بوده اند . [9]

 

واژه « ملّه »

1-  اشکالی به منابع لغت در مورد سابق وجود داشت، اینجا نیز مطرح می‌شود .

2-  لزومی به دخیل دانستن واژه نیست و این اشکال دیگری است که راجع به این واژه در مقاله ذکر نشده است . « هروتیز می‌گویند : ممکن است این واژه از ریشه عربی خود مشتق نشده باشد.» [10] نگارندگان مقاله، این واژه را سریانی دانسته اند در حالی که در مفردات راغب این واژه از ریشه « ملل » می‌باشد و لغتی عربی است . هم چنین برای آن شاهدی در شهر عرب نمی دانند در صورتی که در کتاب العین ج 8 ص 324، ابیات زیادی را میم آورند که این واژه در آن ها به کار رفته است . [11] لسان العرب جلد 11 ص 632 نیز ابیات دیگری را می‌آورد نظیر « غنائم الفتیان فی یوم الوهل    و من عطایا الروساء فی الملل » [12]

 

واژه « عباده »

علاوه بر اشکال منابع که در بالا ذکر شد، ریشه ی این واژه را به معنی « ساختن، انجام دادن، عمل کردن » معنا کرده است در حالی که در مفردات راغب ص 542 در مورد این واژه می‌خوانیم » العبودیه اظهار التذلل » که به معنی آشکار کردن تذلل و خشوع است . [13]

هم چنین استعمال آن در آیاتی از قرآن که در مقابل این واژه، کلمه « استکبار » آمده است قرینه دیگری است که گفتار ما را در معنایی که از این واژه دادیم، تایید می‌کند . [14]

 

واژه « اسلام »

نویسندگان مدخل می‌گویند «منظور قرآن از واژه اسلام مشخص نیست و فرق آن با ایمان روشن نیست» . در صورتی که مراجعه به کتب لغتی نظیر العین ج 7 ص 266 نشان می‌دهد که اسلام یعنی «الاستسلام لامرا... تعالی و هو الانقیاد لطاعته » [15]

از نظر لغوی، اسلام مترادف با تسلیم بودن » است . اگر این معنای لغوی را در کنار آیاتی نظیر: «شرع لکم من الدین ما وصّی به نوحا و الذیانزلنا الیک و ما وصینا به ابراهیم و موسی و ... » ( شوری / 13 ) و « قولوا آمنا با...  و مآ انزل الینا و ما انزل الی ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب ... لانفرق بین احد منهم و نحن له مسلمون » ( بقره / 136)، « الذین یومنون بما انزل الیک و ما انزل من قبلک و بالآخره هم یوقنون »  ( بقره / 3)، بگذاریم، متوجه می‌شویم که جوهره تمامی ادیان از نظر قرآن تسلیم در برابر خداست . و فرقی میان اسلام و دیگر ادیان نیست . دین از آدم تا خاتم یکی است و اسلام ماهیت تمام ادیان است . واژه « مسلم» به معنی کسی که بر آیین اسلام است، در مورد پیامبران و اشخاصی قبل از حضرت محمد(ص) نیز به کار رفته است و فقط به پیروان دین حضرت خاتم اطلاق نمی شود . ( بقره / 143)، « ما کان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا و لکن کان حنیفا مسلما... ( آل عمران /52) . « فلّما احسّ عیسی منهم الکفر قال من انصاری الی ا... قال الحواریون نحن انصارا... آمنا با... و اشهد بأنا مسلمون . )

اما در مورد این که فرق اسلام و ایمان مشخص نیست می‌توان گفت که آیه 14 سوره حجرات بهترین فرق این دو واژه را بیان می‌کند « قالت الاعراب آمنا قل لم تومنوا و لکن قولوااسلمنا و لما یدخل الایمان فی قلوبکم... » . این آیه به خوبی نشان می‌دهد که اسلام مرحله اقرار به زبان و ایمان یک باور قلبی است و از مرحله زبانی فراتر است . در مورد تفاوت این دو واژه در منابع حدیثی مطالب فراوانی می‌توان یافت ولی از آن جا که این مقاله به بررسی در قرآن می‌پردازد، از ذکر آن خودداری می‌کنیم .

در ادامه مقاله، نگارندگان نتوانسته اند نتیجه بگیرند که آیا اهل کتاب هم جء مأمنین هستند یا خیر؟ درباره این مطلب باید گفت که قرآن در بسیاری موارد، عقاید اهل کتاب را به نقد می‌کشد و بر آن خط بطلان می‌کشد برخی از این موارد عبارتند از :

الف ـ « و قالت الیهود یدا... مغوله غلّت ایدیهم و لغنوا بما قالوا» مائده 64

ب ) قد کفر الذین قالو ان ا... ثالث ثلاثه  مائده 73

ج) قالت الیهود عزیر بن ا... و قالت انصاری مسیح بن ا... یضاهنون قول الذین کفروا من قبل ... » توبه / 30

با توجه به این آیات می‌توان گفت چطور می‌شود قرآن هم عقیده به توحید داشته باشد و هم عقیده داشته باشد که خداوند سه تا است و در عین حال یکی ؟ !! چطور می‌شود که طبق آیه قرآن، عیسی مسیح، بنده خدا باشد و طبق عقیده مسیحیت، پسر خدا باشد و چگونه می‌توان این عقیده را با آیه « لم یلد و لم یولد» جمع کرد؟ و چطور ممکن است که قرآن بر همه این تناقضات صحه بگذارد . از این تناقضات میان عقیده قرآن و مسیحیت و یهودیت کم نیست . قرآن مسلمانان و پیروان خود را به یادگیری علم سفارش کرده است و در آیات زیادی اهل علم را تمجید می‌کند در حالی که در یهودیت، آنچه مایه بدبختی انسان شد، درخت علم و معرفت بود . [16]

 

جوامع دینی

در این قسمت نویسنده بیان می‌کند که قرآن بیشتر به ساختارهای فیزیکی ادیان اشاره می‌کند تا مفاهیم انتزاعی و این یعنی فرآن نظرات آن ها را بیان نمی کند . و این سخن از نویسندگان مقاله بسیار عجیب می‌نماید چرا که قرآن، بارها به نقد یهودیت و مسیحیت هم چنین مشرکین پرداخته است نمونه‌هایی از نقدهای قرآن نسبت به اهل کتاب در صفحات پیشین گذشت . هم چنین عقیده کسانی که مشرک هستند و باور به معاد ندارند بارها نقد شده است . ( صافات 6-11 ) اسراء 51 و 98 و ...

در سطور بعدی نویسندگان اشاره می‌کنند که قرآن، واژه دین و اسلام را به صورت ترکیبی «دین اسلام» در هیچ جای قرآن نمی آورد. در توضیح مطلب می‌گوییم که قرآن نه تنها برای دین حضرت خاتم که برای هیچ کدام از انبیاء پیشین نیز، این کار را نمی کند . چرا که از نظر قرآن هم چنان که قبلا اشاره کردیم دین از آدم تا خاتم یکی است و چوهره تمام ادیان توحید و اسلام است و ادیان طبق آیه « قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا ا... و لانشرک به شیئا و لایتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون ا... » آل عمران 64 . مشترکات  فراوان دارند.

یهودیان و مسیحیان : نکته جالب توجهی که در این قسمت از مقاله می‌توان دید، این است که نویسندگان از وقایع صدر اسلام بین یهودیان و جامعه نوپای زمان پیامبر و درگیری های آن ها با هم طوری صحبت می‌کنند که گویی یهودیان مورد تجاوزات بی رحمانه قرار گرفته اند و به آن ها ظلم شده است و هیچ اشاره ای به کارشکنی ها و فتنه گری های آنان نمی کنند . عنوان می‌کنند که قرآن اغلب با بار منفی نسبت به یهودیان اشاره می‌کند . اشاره های منفی قرآن به یهودیان چه جای تعجب است در حالی که آنان در کتاب آسمانی خود بارها مورد سرزنش قرار گرفته اند .

مشرکان و بت پرستان : در این قسمت نویسندگان مطرح می‌کنند که « قاعده واحد و مشخصی برای تعامل مسلمانان با غیر مسلمانان و یا حتی طبقه بندی آن ها نه در قرآن و نه در تفاسیر وجود ندارد.»

به نظر می‌آید نویسندگان مقاله، اشراف خوبی به آیات قرآن نداشته اند . قرآن در آیات متعددی به مسلمانان دستور می‌دهد که با غیر مسلمانان و اهل کتاب در صورتی که قصد جنگ ندارند، به خوبی رفتار کنند، ما به دو نمونه از این آیات اشاره می‌کنیم :

« و لا تجادلوا اهل الکتاب الا بالتی هی احسن الا الذین ظلموا منهم » ( عنکبوت / 46)

« لاینها کم ا... عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان ا... یحب المقسطین انما ینها کم عن الذین قاتلوکم فی الدین و اخرجوکم ... » ( ممتحنه9و8)

سازش و بدنام کردن : در قسمت سازش و بدنام کردن چهره های جهان اسلام به دو گروه تقسیم شده اند که عده ای پلورالیزم را قبول دارند و عده دیگر قبول ندارند و هر دسته نیز به آیاتی استناد کرده اند . ولی حقیقت این است مجموعه آیات قرآن را که در مورد دیگر ادیان و نحوه رفتار با آن ها نازل شده است را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد . کسانی که با حکومت پیامبر قصد جنگ داشته و در براندازی آن تلاش می‌کردند باید با آنان مقابله به مثل شود « مثل انفال 60)

« واعدوالهم ما استطعتم من قوه و دیگر آیات ) کسانی که با این حکومت جدید، در جنگ وجدال نیستند، با آنان باید به صورت نیکو رفتار شود . نظیر آیاتی که سابق بیان شد . اما در مورد دو آیه 256 بقره و 6 کافرون [ که نویسندگان برداشت کرده اند دال بر پلورالیزم دینی هستند ] باید گفت آیه 256 بقره در صدد بیان این مطلب است قرآن در متقاعد کردن شنوندگان خود، متوسط به زور نمی شود . عبارت بعدی « لا اکراه فی الدین » یعنی « قد تبین الرشد من الغی » می‌رساند که فهمیدن پیام قرآن و به طور کل حقیقت رشد و بلوغ عقلی است و این آیه نمی تواند تاییدی بر پلورالیزم دینی باشد . هم چنین توجه به آیات به آیات 5-1 سوره کافرون می‌رساند که آیه 6 ( لکم دینکم ولی دین ) نمی تواند دلیل بر صحت نظریه پلورالیزم دنی باشد . آیه 6 کافرون در سیاقی است که بیان می‌کند، پیامبر هر گز این مشرکین را نخواهد پرستید . پس چگونه می‌ تواند تاییدی بر صحت عقاید آنان باشد ؟ در مورد این آیه علامه طباطبایی می‌فرماید « حرف لا مخصوص نفی آینده است و معنای آیه این است که من ابدا نمی پرستم آنچه را که شما بت پرستان ا مروز می‌پرستید . جمله ولاانتم عابدون ما اعبد نیز نفی استقبالی نسبت به پرستش کفار بر معبود رسول خدا است و این خبری غیبی از این است که این کفار در آینده نیز بر دین توحید در نمی آیند . گویا رسول خدا به کفار فرموده : « پروردگار من مرا دستور داده که به طور دائم او را بپرستم و این که به شما خبر دهم که شما هرگز و تا ابد او را نمی پرستید . پس تا ابد اشتراکی بین من و شما در دین نخواهد بود . » [17] این جملات چگونه می‌تواند دال بر پذیرش نظرات و عقاید همه ادیان باشد ؟

 

نتیجه گیری :

 نویسندگان از خلال بحث های مطرح شده در مقاله، از خود قرآن مطلبی را ارائه نمی دهند که بتوان به عنوان حرف آخر در مورد پلورالیزم دینی مطرح کرد . و به طور کلی بحث پلورالیزم را در طول تاریخ اسلام بیشتر بررسی کرده اند .

نتیجه گیری از مقاله مورد بحث : مقاله مذکور، علی رغم ساختار خوب و ترتیب منطقی ای که دارد، در محتوا و مطالب هر عنوان، نقایصی را دارد من جمله در بحث واژگان، از منابع کمی استفاده کرده است .و محتوای مقاله نشان می‌دهد که نویسندگان به قرآن اشراف کامل نداشته هم چنین بیشتر از آن که بحث پلورالیزم را در قرآن بررسی کنند به ج ستوجوی آن در طول تاریخ اسلام پرداخته اند و خواسته اند تا نظر قرآن را در مورد پلورالیزم از نحوه رفتار حکومتها با غیر مسلمانان در یابند که این، خود، شیوه ای غیر عالمانه و غیر محققانه است .

 

 

فهرست منابع و مآخذ

1-  ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 1414، چاپ سوم .

2-  راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم الدار الشامیه، دمشق بیروت، 1412، چاپ اول

3-  طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1374، چاپ پنجم

4-  فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، انتشارات هجرت، قم، 1410، چاپ دوم

5-  قدردان قراملکی، محمد حسن، کندکاوی در سویه های پلورالیزم، کانون اندیشه جوان، چاپ دوم.

6-  محمدی، جواد، پایان نامه ترجمه نقد و بررسی مدخل پلورالیزم دینی از دایره المعارف لیدن، زمستان 1389

7-  نبویان، سید محمود، پلورالیزم دینی، کانون اندیشه جوان 1388، چاپ دوم .

 

 

---

---