تقويم هجري قمري
تقويم هجري قمري، چهارده قرن تقويم ديني مسلمانان جهان بوده است. از آنجا كه قسمت عمدة وقايع ديني و ملي تاريخمان بر اساس تقويم هجري قمري ضبط و ثبت شده، از اين رو آشنايي با اين تقويم، بسيار مهم است. تاريخ نويسان و ساير پژوهشگران دربارة چگونگي پيدايي و سير تحول تقويم هجري قمري در بخش‌هاي مختلف جزيره العرب، در 18 سال نخست پس از هجرت پيامبر اكرم(ص) اختلاف نظر دارند. هر يك از اين پژوهشگران با استناد به آيات شريفة قرآن مجيد كه موضوع آن نجوم و تقويم است و نيز به استناد قراردادها، صلح نامه ها، فرامين و نامه‌هاي نوشته شده در اين سال ها و انبوه روايات نقل شده در كتب تاريخ و علوم ديني دورة اسلامي، نظراتي متفاوت و گاه متناقض، اظهار كرده‌اند؛ اما تا كنون، هيچ يك از آنها از دايرة فرض و گمان فراتر نرفته‌اند.
تقويم هجري قمري بر دو نوع است: تقويم هجري قمري هلالي و تقويم هجري قمري قراردادي. اصول و پايه‌هاي اساسي اين تقويم ها به شرح زيرند.
تقويم هجري قمري هلالي
تقويم هجري قمري هلالي، تقويم ديني مسلمانان جهان است. مبدأ اين تقويم، اول محرم سالي است كه پيامبر اكرم(ص) از مكة معظمه به مدينة منوره هجرت فرمودند. اين مبدأ قراردادي است و 59 تا 71 شبانه‌روز قبل از تاريخ تقريبي هجرت پيامبر اكرم(ص) اختيار شده است. اسلام شناسان دربارة تاريخ هجرت از 1 تا 13 ربيع الاول 1 هجري قمري اختلاف نظر دارند. اين مبدأ در اغلب كشورهاي اسلامي، روز جمعه 1 محرم 1 هجري قمري، مطابق 27 تير 1 هجري شمسي و مطابق 16 ژوئية 622 ميلادي (ژولي) اختيار شده است.
سالهاي اين تقويم، شامل 12 ماه قمري هلالي است كه به ترتيب عبارتند از : محرم،صفر،ربيع الاول، ربيع الثاني، جمادي الاول، جمادي الثانيه، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذيقعده و ذيحجه. تاريخ اول هر ماه با رؤيت هلال ماه نو در شامگاه روز بيست و نهم يا سي اُم ماه قبل ماه، به ثبوت مي‌رسد. با اين حساب، تعداد شبانهروزهاي هر ماه قمري كه برابر با مدت زمان بين دو رؤيت متوالي هلال ماه نو است، 29 يا 30 شبانه‌روز گرفته مي‌شود. در اين تقويم، نوع ماههاي قمري، حقيقي است.
پيش بيني وضعيت رؤيت هلال ماههاي قمري به مقادير مشخصه‌هاي ماه و خورشيد و موقعيت جغرافيايي رصدگر در لحظة غروب خورشيد تاريخ بيست و نهمين روز ماه قبل، بستگي دارد. به عبارت دقيق‌تر، كارشناسان مسائل تقويم هجري قمري، براي بررسي وضعيت رؤيت پذيري يا رويت ناپذيري هلال ماههاي قمري در شامگاه بيست و نهمين روز هر ماه قمري در نقطة جغرافيايي مورد نظر، روش علمي تازه اي را به كار مي‌برند. اين روش به اين شرح است كه در مرحلة نخست، مشخصه‌هاي ماه و خورشيد را براي لحظة غروب خورشيد بيست و نهمين روز ماه قمري محاسبه مي‌كنند. سپس، اين مقادير مشخصه ها را با همة مقادير مشخصه‌هاي متناظرِ آنها بر اساس ركوردهاي جهاني رؤيت هلال ماه، مقايسه مي‌كنند. اين ركوردها، مربوط به رؤيت هلال ماهها از سال 1859 تا زمان حاضر هستند كه به تأييد مراكز نجومي معتبر جهان رسيده‌اند. حالات متفاوتي ممكن است رخ دهد.
كارشناسان بر اساس اين حالات، دربارة رؤيت پذيري يا رؤيت‌ناپذيري هلال ماه در شامگاه بيست و نهمين روز هر ماه قمري و در نتيجه، تعيين تاريخ اول هر ماه نو قمري براي آن نقطة جغرافيايي مورد نظر، اظهار نظر مي‌كنند. البته، اين امكان وجود دارد كه هلال ماه نو در مكاني بر روي كرة زمين، دقايقي قبل يا بعد از لحظة غروب خورشيد روزهاي بيست و نهم يا سي اُم رؤيت شود. اين اختلاف يك شبانه‌روز در رؤيت هلال ماههاي قمري، اختلاف يك شبانه‌روز در تقويم هجري قمري هلالي كشورهاي اسلامي را سبب مي‌شود.
طول ماه هلالي
طول ماه هلالي، مدت زمان بين دو لحظة ماه نو نجومي متوالي است. مقدار متوسط طول ماه هلالي از سال 1900 تا 2006 ميلادي، 530589/29 شبانه‌روز يا معادل 29 شبانه‌روز و 12 ساعت و 44 دقيقه و 9/2 ثانيه است. طول ماه هلالي متوسط، ثابت نيست و به علت تاثير عوامل نجومي، به مقدار بسيار كمي تغيير مي‌كند. طول ماه هلالي حقيقي نيز ثابت نيست و به علت تاثير عوامل نجومي، به مقدار قابل ملاحظه اي تغيير مي‌كند. از سال 1363 هجري شمسي (مطابق 1984 ميلادي) به بعد، چند تن از پژوهشگران علم نجوم با انجام پژوهشها و محاسبات رايانه اي گسترده دربارة تعداد زيادي از لحظه‌هاي ماه نو نجومي، طول ماههاي هلالي حقيقي و همچنين ترسيم نمودارهاي خاص، به تغييرات دقيق طول ماه هلالي حقيقي، پي برده‌اند. نتايج كارهاي چهارتن از اين پژوهشگران به شرح زيرند:
صياد، تغييرات طول ماه هلالي حقيقي را در بازة زماني تقريباً 38 سال شمسي يا در طي 469 طول ماه هلال حقيقي (ماه گَردهاي شمارة 459 تا شمارة 927) كه مربوط به لحظه‌هاي ماه نو نجومي از 28 ژانوية 1960 تا 29 دسامبر 1997 مي‌باشد، مورد بررسي قرار داد و به اين نتيجه رسيد كه طول ماه هلالي حقيقي، در بازة زماني ياد شده، بين 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 53 دقيقه (كوتاه‌ترين زمان، مربوط به ماه گرد شمارة 526 با تاريخ ماه نو نجومي 29 ژوئن 1965) تا 29 شبانه‌روز و 19 ساعت و 55 دقيقه (طولاني‌ترين زمان، مربوط به مربوط به ماه گَرد شمارة 631 با تاريخ ماه نو نجومي 24دسامبر 1973) و با دامنة تغييرات 13 ساعت و 2 دقيقه در طرفين مقدار متوسط طول ماه هلالي، تغيير مي‌كند. افزون بر اين، دورة تغييرات طول ماه هلالي حقيقي، معادل نيم دورة ساروس(Saros) است. به عبارت دقيق‌تر، پس از سپري شدن 111 يا 112 ماه هلالي، طول ماههاي هلالي حقيقي با تغييرات جزيي نسبت به ترتيب دوره‌هاي قبلي، در دوره‌هاي بعدي تكرار مي‌شوند. نيم دوره‌هاي ساروس اول تا چهارم به ترتيب شامل 112، 111،112 و 112 ماه هلالي حقيقي است.
ريچارد استفنسن (Richard Stephenson) از دانشگاه دارام (Durham) انگلستان و ليو بائولين (Liu Baolin) از رصدخانة پارپِل مانتِين (Purple Mountain Observatory) چين، تغييرات طول ماه هلالي حقيقي را براي مدت 5000 سال ميلادي (1000 قبل از ميلاد تا 4000 ميلادي) مورد بررسي قرار دادند و به اين نتيجه جالب رسيدند كه طول ماه هلالي حقيقي، در بازة زماني يادشده، بين 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 26 دقيقه (كوتاه‌ترين زمان در سال 302 قبل از ميلاد) تا 29 شبانه‌روز و 20 ساعت و 6 دقيقه (طولاني‌ترين زمان در سال 400 قبل از ميلاد) و با دامنة تغييرات 13 ساعت و 40 دقيقه در طرفين مقدار متوسط طول ماه هلالي، تغيير مي‌كند.
علاء جواد، عضو انجمن منجمين غير حرفه‌اي كويت، تغييرات طول ماه هلالي حقيقي را براي مدت 800 سال ميلادي (1600 تا 2400) مورد بررسي قرار داد و به اين نتيجه جالب رسيد كه طول ماه هلالي حقيقي، در بازة زماني ياد شده، بين 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 31 دقيقه (كوتاه‌ترين زمان با تاريخ ماه نو نجومي 18 ژوئن 1708) تا 29 شبانه‌روز و 19 ساعت و 59 دقيقه (طولاني‌ترين زمان با تاريخ ماه نو نجومي 15 دسامبر 1610) و با دامنة تغييرات 13 ساعت و 28 دقيقه در طرفين مقدار متوسط طول ماه هلالي، تغيير مي‌كند. افزون بر اين، دورة تغييرات طول ماه هلالي حقيقي از دو نوع دوره تشكيل شده است: يكي دورة كوتاه (كمي بيش از 1 سال شمسي، تقريباً معادل 14 ماه هلالي، كمينه 13 ماه و بيشينه 18 ماه هلالي) و ديگري دورة طولاني (تقريباً معادل 9 سال شمسي) كه چندين دورة كوتاه ياد شده در درون آن قرار دارد.
طول سال قمري متوسط
طول سال قمري، شامل 12 طول ماه هلالي است. مقدار متوسط طول سال قمري، از سال 1900 تا 2006 ميلادي، 367068/354 شبانه‌روز يا معادل 354 شبانه‌روز و 8 ساعت و 48 دقيقه و 7/34 ثانيه است. طول سال قمري متوسط ثابت نيست و به علت تغييرات بسيار كم طول ماه هلالي متوسط، مقدار آن نيز دستخوش تغييرات بسيار كم است.
تقويم هجري قمري قراردادي
تاريخ نويسان و ساير پژوهشگران، براي سهولت در محاسبات روزمرة تقويم هجري قمري و بر طرف كردن اشكالات ناشي از يك شبانه‌روز اختلاف در تقويم هجري قمري هلالي در كشورهاي اسلامي، از تقويمي به نام«تقويم هجري قمري قراردادي» استفاده مي‌كنند.
مبدأ و نام 12 ماه اين تقويم، همانند تقويم هجري قمري هلالي است. تعداد شبانه‌روز ماههاي اين تقويم، متناوباً 30 و 29 شبانه‌روز است. يعني ماه محرم 30، ماه صفر 29 شبانه‌روز و همين‌طور تا آخر گرفته مي‌شود. توضيح اينكه، تعداد شبانه‌روز ماه ذيحجه در سالهاي عادي 29 و در سالهاي كبيسه 30 شبانه‌روز است. در اين تقويم، نوع ماههاي قمري، قراردادي است.
طول سال قمري قراردادي ( 
354 يا 
3/354 شبانه‌روز) عدد صحيحي از شبانهروزهاي كامل نيست. حال آنكه در محاسبات روزمرة تقويم هجري قمري، طول سال با تعداد شبانهروزهاي كامل مورد نياز است. از اين رو، تاريخ نويسان و ساير پژوهشگران، براي بر طرف كردن اين مشكل در تقويم هجري قمري قرار دادي از كسر شبانه‌روز طول سال قمري قراردادي طرف نظر مي‌كنند و اين سال 354 شبانه‌روزه را «سال عادي» مي‌نامند. پس از گذشت دو يا سه سال كه مجموع كسور شبانه‌روز طول اين سالها به يك شبانه‌روز مي‌رسد. در اين صورت، يك شبانه‌روز به آخر سال مورد نظر اضافه مي‌كنند و آن سال 355 شبانه‌روز را «سال كبيسه» مي‌نامند.
| سالهاي كبيسة دوره 30 سالة قمري |
نوع |
| 29 |
26 |
24 |
21 |
18 |
15 |
13 |
10 |
7 |
5 |
|
|
1 |
| 29 |
26 |
24 |
21 |
18 |
16 |
13 |
10 |
7 |
5 |
|
|
2 |
| دو نوع از معمول‌ترين دوره‌هاي كبيسه 30 ساله قمري |
البته، اين نكته مهم را بايد يادآوري كرد كه دورة كبيسة 30 سالة قمري نوع 2 كه توسط عده اي از پژوهشگران در برخي از تقويم‌هاي تطبيقي منتشر شده در جهان، به كار رفته است، به علت فقدان مبناي محاسبات رياضي صحيح، مورد تاييد نگارنده نيست.
دقت تقويم هجري قمري قراردادي
بررسيهاي آماري انجام شده توسط نگارنده در مورد مقايسة داده‌هاي مربوط به روز هفتة اول ماههاي تقويم هجري قمري قراردادي نسبت به روز هفتة اول ماههاي تقويم هجري قمري هلالي در بازة زماني 153 سال هجري قمري (1257 تا 1409) نشان داد كه روز هفتة اول ماههاي تقويم هجري قمري قراردادي در 43/64% با روز هفتة اول ماههاي تقويم هجري قمري هلالي، انطباق دارد. اما در 35/35%يك شبانه‌روز و در 22/0% دو شبانه‌روز خطا دارد.
منابع:
صياد، محمدرضا. «تقويم هجري قمري»، ماهنامة نجوم، سال 4، شمارة 1، مهر 1373، صفحات 28-29.
صياد، محمدرضا. «مدل سازي رياضي براي استخراج تقويم هجري قمري قراردادي»، مجلة تخصصي تاريخ علم، پژوهشكدة تاريخ علم دانشگاه تهران، شماره اول، پاييز 1382، صفحات 27-37.