پرسه زنی،در سایه ی شهر مدرن

اینجا تهران است؛ شهری پر از ازدحام مردم و ساختمانها.ساختمانهایی که اغلب بی تناسب سر به بالا کشیده اند و چشم نوازی ندارند.کافیست بر بالای یکی از همین ساختمانها ایستاد تا بتوان بافت این شهر عظیم را تا حدودی تماشا کرد. بافتی که به نظر می رسد آمیخته با متون گوناگون و قابل مطالعه است؛ شهر ما شهری است با هاله‌ای از دود و غبار، که به شکلی مرموز، تضادها و هماهنگی ها در آن با یکدیگر ممزوج شده اند.

برای مشاهده این تضادها و هماهنگی های متنوع و متعدد باید به عمق شهر سفر کرد و با قدم زدن در دل بافتهای این شهر شلوغ،به تماشای رفتارهای متفاوت شهروندان پرداخت. یکی از رفتارهای متداول در میان ساکنان شهری همچون تهران،همان عملی است که در مطالعات فرهنگی «پرسه‌زنی» خوانده می‌شود. به نظر می رسد این عمل در حال حاضر در میان جوانان تهرانی بیشتر دیده می شود و ابعاد و زوایای خاصی دارد که می توانند قابل بررسی باشند.

پرسه زنی در برخی از موارد مساوی با ولگردی یا وقت‌گذرانی نیست اما در اغلب اوقات چنین معنایی به خود گرفته است.خصوصا در میان قشر عظیم جوانان ساکن در شهر تهران.

خیابان‌های این شهرشلوغند و پر سروصدا. اما برای مطالعات فرهنگی، این ها تنها یک خیابان نیستند. بلکه به مثابه متنی قاعده‌مند هستند که حتی بی‌قاعدگی‌هایش هم مطالعه‌کردنی است.  این پرسه‌زنی، در واقع مطالعه چگونه‌ مصرف‌شدن همین پدیده‌های دم‌دستی و روزمره است؛ مطالعه پیاده‌روها و ویترین‌های پررنگ و لعابی که قبل از آنکه فکر کنی وتصمیم بگیری،برایت نیازی تازه تولید کرده و موفق به تغییر سلیقه و ذائقه‌ات شده اند.

پرسه‌زدن، مشاهده بی‌واسطه ساختارهای روزمره اجتماعی و فضاهای مصرف زمان و از همه مهم‌تر، مصرف فرهنگ است؛اینجا فرهنگ همه آن چیزی است که زندگی می‌شود، زمانی است که می‌گذرد، گام‌هایی‌است که خیابان را در طول آن طی می‌کند، سخنی است که گفته می‌شود، کالایی است که پسندیده یا خریداری می‌شود و نگاهی است که به زشتی و زیبایی می‌نگرد. پرسه‌زدن، قدم‌نهادن به میان این همه است؛(به نقل از بهارک محمودی،روزنامه همشهری:1385)

در مقدمه‌ی کتاب «پرسه‌زنی و زندگی روزمره‌ی ایرانی» نوشته عباس کاظمی آمده است: پرسه‌زن (Flaneur) ناظر شهرها و خواننده‌ی متون شهری و عاشق جماعت است. مد لباس‌ها، وسایل تزیینی، عمارت‌ها، ساختمان‌ها، فروشگاه‌ها، کتاب‌ها و هر چیز جدیدی که در شهر پدید می‌آید از نگاه کنجکاو او دور نمی‌ماند و پرسه‌زن نوعی شهوت نگاه کنجکاوانه برای دیدن مناظر شهری دارد.

از نظر دوسرتو، جامعه‌شناس، پرسه‌زنی «هنر هم‌زیستی» بین خریداران و فروشندگان است و پرسه‌زنان خود را به رنگ خریدار استتار می‌کنند اما به‌قول حافظ: آن کار دیگر می‌کنند!

در تعریف دیگر، پرسه‌زنی حضور اجتماعی و فرهنگی مردم در فضاهای مدرن است. مراکز خرید همانند سایر فضاهای مدرن بخش جدایی‌ناپذیر زندگی شهری هستند که در ایران نماد مدرنیته محسوب می‌شوند.

بسیاری از بنیانگذاران علوم انسانی مساله‌ی اصلی مورد علاقه‌شان زندگی روزمره (Everyday life) جامعه‌ی مدرن بوده است. چرا که زندگی روزمره عرصه‌ی تفاوت‌ها و ناهمگنی‌ها و خلاقیت‌هاست و بررسی این موارد در زندگی روزمره در مراکز خرید از جمله اهداف اساسی این کتاب است.

آنچه مهم است اینکه درک افراد از مصرف چیست.مصرف یکی از دریچه‌های مهم برای فهم زندگی مدرن محسوب می‌شود. مارکس و لوکاچ و خصوصاً اصحاب نظریه‌ی انتقادی، زندگی روزمره را از طریق مصرف نقد کرده‌اند. به‌اعتقاد آنان زندگی روزمره از طریق مصرف در اختیار قدرت قرار می‌گیرد و از این راه بورژوازی به‌راحتی توانسته است به دستکاری آدم‌ها بپردازد. گروه‌های مختلف مردم از طریق مصرف به زندگی خود معنا و هویت می‌دهند و خود را به گروه‌های فرادست نزدیک یا از گروه‌های فرودست دور می‌کنند.

تعریف نظریه‌پردازانی چون فیسک و دوسرتو در ارتباط با مصرف جالب توجه است. از نظر این دو نظریه‌پرداز، مصرف در واقع خود نوعی تولید است. به‌عقیده‌ی اینان، تولیدکالاها به صورت ناتمام است و این مصرف‌کننده‌ها هستند که کالاها را تکمیل می‌کنند. از این‌رو مصرف کالاها و مکان‌ها می توانند معنایی اجتماعی داشته باشند.

همانطور که گفته شد پرسه زدن رفتاری است که در برخی از نقاط شهری قابل مشاهده است.در این میان به نظر می رسد که پاساژها و مراکز خرید از مهمترین مکانهایی هستند که فضایی جذاب برای پرسه زدن و گذران وقت و فراغت جوانان محسوب می شوند. جماعت افرادی که در مراکز خریدحضور پیدا می کنند به دو دسته ی خریداران و مصرف‌کنندگان تقسیم می‌ شوند.خریداران کسانی هستند که برای خرید کالا به پاساژ می‌روند ولی مصرف‌کنندگان شامل افرادی می‌شوند که به‌دلایلی غیر از خرید به پاساژ می‌روند.

به نظر می رسد پرسه زنان مراکز خرید،نوعی احساس فقدان دارند که با چنین اعمالی به دنبال پر کردن این فقدان هستند.مصرف فرهنگی به‌عنوان عنصر اساسی زندگی روزمره شکلی از مصرف‌کننده را به‌وجود می‌آورد که بیش از همه با خلاقیت و ابداع مشخص می‌شود، به این معنا که مصرف‌کننده پرسه‌زن است و پرسه‌زن مصرف‌کننده‌ی فضاها و محیط شهری در زندگی روزمره است.

در این رابطه آنچه مهم است به‌هیچ‌وجه نه خرید است و نه مصرف کالاها، بلکه مصرف مکان مراکز خرید است. پرسه‌زنی نماد نوعی زیستن در سایه‌ی تجربه‌ی شهری است که به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی مورد توجه عده زیادی قرار دارد.

پرسه‌زن شخصی است با موجودیت تاریخی واقعی است. او فردی است که زمانش را در خیابان برای تماشای منظرهای شهری صرف می‌کند.

"بنیامین" پرسه‌زن را شیک‌پوشی می‌داند که چون سنگ‌پشت (کنایه از کند راه رفتن) در پاساژ قدم می‌زند و گاه چون بورژوای تن‌پروری که کاری جز بطالت زمان ندارد. پرسه‌زن در بهترین حالت قهرمان زندگی روزمره و علاقه‌مند به زیبایی‌ها و ظرایف شهری است و در بدترین حالت بورژوای متکبر و بی‌هدف است.

پرسه‌زن به رخداد‌های زودگذر و ناپایدار و روزمره‌ی شهری، علاقه‌مند است. نویسنده کتاب «پرسه‌زنی و زندگی روزمره‌ی ایرانی» در تفکیک پرسه‌زن واقعی از آدم‌های نافرهیخته و ولگرد، نمونه‌هایی ذکر می‌کند و رفتار خریدار معمولی را با پرسه‌زن جلوی ویترین فروشگاه مقایسه می‌کند و می‌نویسد: وقتی خریدار معمولی از کنار ویترین مغازه‌ای می‌گذرد، کالاهای داخل آن را به‌طور مختصر و تصادفی بررسی می‌کند که بخرد یا نخرد، آیا همسرش از این لباس خوشش می‌آید یا نه؟ در مقابل، پرسه‌زن در مقابل همان چیز دقایق بیشتری را می‌گذراند و به ماهیت و کیفیت و روند ساخته و پرداخته شدن آن بیشتر تامل می‌کند. آن‌چه در دید مشاهده‌گر عادی پدیده‌ای ساده است، در چشم و تخیل پرسه‌زن داستان به‌هم پیوسته‌ای است از سرگذشت و آفرینش قهرمانانه و صدها نوع تاملاتی که حتی سایر مشاهده‌کنندگان به ذهن‌شان خطور نمی‌کند. چه، او برای سفری طولانی در جهان تخیلی، جهانی درخشان، جهانی بالا ورای هر جهانی و زیباتر از هر جهان ممکن فرضی می‌رود. مولف سپس به سرچشمه‌ی توانمندی‌های پرسه‌زن می‌پردازد از جمله توانمندی پرسه‌زن برای قرائت شهر به‌مثابه‌ «متن» و خلق متن‌ها درباره‌ی شهر. پرسه‌زن نویسنده هم هست! اما نویسنده‌ی مناظر بی‌بدیل شهری و خالق رمان‌های آداب (Novels of manners) زندگی روزمره.

در بحث «پرسه‌زنی در مراکز خرید» در کتاب مذکور آمده است: از زمان بودلر پرسه‌زن به‌مثابه نماد مدرنیته در تحلیل‌های ادبی و تاریخی و اجتماعی ظاهر شد. پرسه‌زن نخستین حضورش را در خیابان‌های پاریس قرن نوزدهم نشان داد. سپس به آشنایی ادگار آلن پو با پرسه‌زنی اشاره می‌کند و می‌نویسد به‌اعتقاد بسیاری مشهورترین مصداق پرسه‌زنی در کارهای آلن پو یافت می‌شود و سپس به شرح یکی از داستان‌های او به نام «مردی از جمعیت» (The man of crew) می‌پردازد که داستان مرد فرهیخته‌ای است که خیابان‌ها را به تامل می‌نشیند. در پایان این فصل مولف نتیجه می‌گیرد که همان‌طور که بنیامین گفته است، پرسه‌زنی که در پاریس به‌وجود آمد در هیچ شهر دیگری پدید نیامد. اما به‌تدریج پرسه‌زن پاریس ناپدید شد.

مولف سپس می‌گوید: در این کتاب ما به‌دنبال شکلی از پرسه‌زن هستیم که در فضاهای خرید جوامعی چون ایران پدید آمده‌اند. پرسه‌زن صرفاً تماشاگر نیست و تماشای جمعیت برای او در مرتبه‌ی نخست قرار ندارد. پرسه‌زنی مفهومی کلیدی در درک برخی از مهم‌ترین پدیده‌های فرهنگی است. هرچند شکل اصیل این مفهوم در سنتی فرانسوی قوام یافته اما در طول دو قرن گذشته ادبیات عظیمی را به خود اختصاص داده است. ادبیات پرسه‌زنی تا کنون در ایران مورد استفاده قرار نگرفته است و به نظر می رسد می توان به عنوان موضوعی جدید به این پدیده پرداخت.