معرفت‌شناسی احکام نجوم و تنجم
آسمان از گذشته‌های دور همیشه چشم و فکر بشر را به خود مشغول می‌کرده و هر دوران بسته به سطح آگاهی بشری مسائلی را در تفسیر و تبیین اتفاقات آن‌که بر زمین و سرنشین ضعیف و جهولش جاری بوده، در پی داشته است.
در این میان مشخصات فطری بشر، از قبیل حقیقت‌جوئی، کمال‌طلبی، رازگرایی و... از یک‌سو و گفته‌ها و اعمال پیامبران، حکیمان و عالمان جوامع بشری از سوی دیگر باعث بررسی، دقت نظر، اکتشافات و اشاعه نکاتی پیرامون مسائل مربوط به بشر و جهان بالای سر او شده است.
شاید وقتی انسان غارنشین به آسمان بالای سر خود نگاه می‌کرد تغییرات منظره آسمان در شب و روز و تغییرات سیمای (اهله) ماه برایش پرسش برانگیز و شگفتی‌ساز بود. این شگفتی همراه با کنجکاوی ذاتی بشر، موجب داستان‌سرایی واسطوره‌سازی درباره پدیده‌های نجومی شده است.
ابداع صورتهای فلکی و اسطوره‌های آنها که در تمدن‌های مختلف معمولاً شباهتهای انکارناپذیری با هم دارند، از نمادهای بارز این موضوع است. راز آلودگی آسمان دست‌نیافتنی از یک‌سو و دانش اندک بشر باستان به همراه روان پویای آدمی به نقل از جذاب کارل گوستاو یونگ روانشناس، کار را به جایی رسان که ضمیر ناخوداگاه آدمی پیچیدگی‌ها و نظم درونی خود را فرافکنده، در میان ستارگان بدنبال کشف اسرار و نظم حاکم بر آنها و باشد و اثرات آنها را بر عالم خاکی جستجو کند. از دل این کند و کاوها بود که اخترشناسان قرنها از روی حرکت و موقعیت ستاره‌ها و سیارات به طالع‌بینی یا پیشگویی درباره حوادث آینده می‌پرداختند.
بازه این اتفاقات تا جایی بود که گاهی به الوهیت کواکب می‌انجامید.
در این بین و مانند تمام محورهای زندگی بشر که گاه و بیگاه (و تقریبا همیشه) عقل بشر از محور اعتدال خارج شده سوی بیراهه می‌رود، فرستادگان پروردگار بشر، مانند تمام علوم، دستور به هدایت، تعدیل و تبلیغ افراطهای فکری و عملی داده‌اند.
از این گذرگاه، باتوجه به وضعیت موجود در جامعه امروزی، بایسته دیدیم نکاتی پیرامون افراط و تفریطهای مربوط به این حوزه که در بین اهل علم شاخه‌ای از نجوم به نام «احکام نجوم» را به خود اختصاص داده است، به پیشگاه عقل اول و علم کلی بشری و سپس به محضر علاقه‌مندان این رشته تقدیم بداریم. امید است شعله ناری که در طول غفلت بدست آمده روشنگر فکر خود و دیگران قرار گیرد.
بررسی مطالب مربوط تحت سه محور کلی و بخش تعاریف انجام می‌پذیرد:
ارائه تعریف «احکام نجوم» که از این پس تنجیم می‌گوییم و اصطلاحات کاربردی آن
ـ باتوجه به کیهان‌شناسی استاندارد، آیا واقعیتی برای تنجیم می‌توان قائل شد. اگر نه پس آراء بزرگان دانش نجوم در گذشته و حال چگونه تفسیر و پاسخ داده می‌شود و اگر آری جایگاه این آثار در بینش توحیدی کجاست؟
ـ دایره لغات مفاهیم تنجیم و تفاوت حوضه آنها با مسایل مشابه و متشابه کدام است؟
ـ روشهای به کار گرفته شده در تنجیم و حوضه‌های مشابه در گذشته و حال چگونه بوده.
در این مقدمه بر این هستیم که به هر کدام از سؤالات فوق پاسخ‌گونه بدهیم که هم ذهن علاقه‌مندان را کمی قانع کند و هم راه تحقیق و مطالعه بیشتر را در هر زمینه کمی روشنتر و این نوشتار سعی در ارائه کلیات مطالب داشته از اطاله کلام پرهیز دارد. برای توضیح بیشتر در هر قسمت از منابع مورد اشتراک مطالبی به اختصار خواهیم آورد. این مشرکات در برخی موارد دینی و در بعضی موارد علمی خواهد بود. (با تصریح بر پیوند این دو ریشه با هم و فقط به جهت اصطلاحی رایج در ارائه ادله و توضیحات). البته برای روشن شدن ارتباط این دو مفهوم خواننده مستاق به کتاب ارتباط علم و دین از آثار علامه بزرگوار جذاب حسن‌زاده آملی مراجعه نماید.
اول
معرفت‌شناسی احکام نجوم کنکاشی در واقعیت:
از دیر باز شاخه از ستاره‌شناسی یا نجوم، به بحث ستاره‌بینی مربوط شده است. واژه‌های از قبیل: ستاره‌خوانی، احکام نجوم، تنجیم، طالع‌خوانی، نجوم احکامی و ترجمه‌های اینها به زباننهای مختلف از استرولوژی در لاتین و انگلیسی کنونی همه معرفت نگاهی راز ورانه و تأثیربینانه از سوی اجرام آسمانین بر اجرام زمینی هستند.
از منظر معرفتی، نگرش ادیان مختلف مخصوصا ادیان توحیدی (ابراهیمی ـ منسوب به حضرت ابراهیم خلیل‌الرحمان) برای ما حائز اهمیت ویژه‌ایست. هر چند مباحث فلسفه علمی قرن اخیر که باعث انقلابی در نگرش به علوم مختلف و دست زدن به تعاریف جدید و دقیق از علم و شبه علم شده است نیز در جای خود قابل بررسی و تفکر و تعمق است. که در کارگاه مقداری به آن خواهیم پرداخت.
در این نوشتار به شواهدی چند از آخرین کتاب آسمانی که در حد بضاعت اندک خود و مجال کم موضوع بوده باشد، تحت چند عنوان می‌آوریم.
نگاه توحیدی و رد رب النوع
آیه سجده واجب سوره فصلت/ آیه 37
«و از نشانه‌های او، شب روز و خورشید و ماه است؛ برای خورشید و ماه سجده نکنید، برای خدایی که آفریننده آنهاست سجده کنید اگر می‌خواهید او را بپرستید!»
نگاه فاعل بودن خدا در سیر کواکب:
سوره یس/ آیات 38ـ39
«و خورشید (نیز برای آنها آیتی است) که پیوسته بسوی قرارگاهش در حرکت است؛ این تقدیر خداوند قادر و داناست. و برای ماه منزلگاه‌هایی قرار دادیم، (و هنگامی که این منازل را طی کرد) سرانجام بصورت «شاخه کهنه قوسی شکل و زرد رنگ خرما» در می‌آید.»
نگاه رزاقی منحصر به خدا:
سوره فاطر/ آیه 3
«ای مردم! به یاد آورید نعمت خدا را بر شما؛ آیا آفریننده‌ای جز خدا هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟! هیچ معبودی جز او نیست؛ با این حال چگونه به سوی باطل منحرف می‌شوید؟!»
نگاه کاربردی محاسبه‌ای:
سوره یونس/ آیه 5
«او کسی است که خورشید را روشنایی، و ماه را نور قرار داد؛ و برای آن منزلگاه‌هایی مقدر کرد، تا عدد سالها و حساب (کارها) را بدانید؛ خداوند این را جز بحق نیافریده؛ او آیات (خود را) برای گروهی که اهل دانشند، شرح می‌دهد!»
نگاه کاربردی هدایتی:
سوره انعام/ آیه 97
«او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد، تا در تاریکیهای خشکی و دریا، به وسیله آنها راه یابید! ما نشانه‌ها (ی خود) را برای کسانی که می‌داننند، (و اهل فکر و اندیشه‌اند) بیان داشتیم!»
و شواهدی بسیار از این قبیل:
همچنین در منابع معتبر روایی بر تمام موارد فوق که نشان‌دهنده وجود انحراف در تفکرات غیر دینی است و رسولان دین و مبلغان پس از آنها همیشه بشر را از این افراطها بر حذر داشته‌اند، شواهدی وجود دارد. که تنها به موضوع ذکر شده در نهج‌البلاغه که شاعدی کامل و کافی برای هدایت‌گری ولی اعظم الهی، مولی‌الموحدین، امیرالمؤمنین است وجامع تمام ارشادات قابل بیان، اکتفا می‌کنیم.
ومن کلام له علیه‌السلام. قاله لبعض اصحابه لما عزم علی المسیر الی الخوارج، وقد قال له: یا امیرالمؤمنینن ان سرت فی هذا الوقت، خشیت الا تظفر بمرادک، من طریق علم النجوم قال علیه‌السلام اتزعم انک تهدی الی الساعة التی من سار فیها صرف عنه السوء؟ وتخوف من الساعة التی من سار فیها حاق به الضر؟ فمن صدقک بهذا فقد کذب القرآن، واستغنی عن الاستعانة بالله فی نیل المحبوب ودفع المکروه، وتبتغی فی قولک للعامل بامرک ان یولیک الحمد دون ربه، لانک بزعمک ـ انت هدیته الی الساعة التی نال فیها النفع، وامن الضر!!
ثم اقبل علیه‌السلام علی الناس فقال: ایها الناس، ایاکم وتعلم النجوم، الا ما یهتدی به فی بر او بحر، فانها تدعو الی الکهانة، والمنجم کالکاهن، والکاهن کالساحر، والساحر کالکافر! والکافر فی النار! سیروا علی اسم الله.
پرهیز از توجه به غیر خدا
گمان می‌کنی تو از آن ساعتی آگاهی که اگر کسی حرکت کند زیان نخواهد دید؟ و می‌ترسانی از ساعتی که اگر کسی حرکت کند ضرری دامنگیر او خواهد شد؟ کسی که گفتار تو را تصویق کند، قرآن را تکذیب کرده است، و از یاری طلبیدن خدا در رسیدن به هدفهای دوست‌داشتنی، و محفوظ ماندن از ناگواریها، بی نیاز شده است. گویا می‌خواهی بجای خداوند، تو را ستایش کنند! چون به گمان خود مردم را به ساعتی آشنا کردی که منافعشان را به دست می‌آورند و از ضرر و زیان در امان می‌مانند.