اصول و روشهای حفظ قرآن کریم

در حفظ قرآن، «شرط اول قدم آن است كه مجنون باشی». پس شرط اول در حفظ قرآنْ «عشقِ» به این كار و عاشق آن بودن است و شما عشق به حفظ قرآن را می توانید از راههای ذیل، در خود، ایجاد یا تقویت كنید:
یك. توجه به ارزش و اهمیت خود قرآن؛
دو. توجه به مسئولیت خود در برابر یادگیری، یادسپاری، به كارگیری و یاددهی قرآن؛
سه. توجه به ارزش و اهمیت حفظ قرآن؛
چهار. توجه به آثار و فواید حفظ قرآن؛
پنج. توجه به اهداف حفظ قرآن.
۲٫ از هر زمانی در طول شبانه روز می توان برای حفظ قرآن بهره جُست، اما برخی بر این عقیده اند كه بهترین زمان مناسب برای حفظ آیات قرآن، در اول صبح و بویژه در فاصله بین اذان صبح تا طلوع آفتاب است؛ زیرا انسان بتازگی از خواب شبانه اش بیدار شده و به امور مادی و اشتغالات روزانه اش مشغول نگشته و ذهن و روان وی كاملاً در آسایش و استراحت بوده است و در نتیجه، از فضای معنوی بهتر و آرامش روانی بیشتر و آمادگی ذهنی خوب تری برخوردار است.
برخی دیگر نیز بر این عقیده اند كه آخر شب و بویژه فاصله پیش از خواب شبانه، زمان مناسبی برای حفظ قرآن است؛ زیرا انسان از كارها و مشغله های ذهنی روزانه اش فارغ شده است و پس از حفظ آیات قرآن نیز به خواب می رود و دیگر ذهن او با اشتغالات و درگیریهای جدیدی روبه رو نمی شود و هر مقدار از آیات قرآن را كه پیش از خواب حفظ می نماید، پس از خوابیدن، در ذهن وی كاملاً نقش می بندد و هنگام صبح كه از خواب برمی خیزد، آیات حفظ شده را به صورت روشن و شفاف، در ذهن و حافظه خود می بیند.
۳٫ حفظ قرآن، برنامه ریزی و زمان بندی و نظم و انضباط می خواهد. از این رو، باتوجه به شرایطی كه دارید، برای خودتان مشخص و معین كنید كه روزی چند ساعت و در كدام ساعتها می خواهید به حفظ قرآن بپردازید؛ مثلاً روزی سه ساعت و از ساعت ۷ تا ۸ صبح و ۴ تا ۵ عصر و ۱۰ تا ۱۱ شب. پس از این برنامه ریزی، هرگز از آن تخلّف نورزید و در صورت تخلّف، خود را به گونه ای جریمه و مُۆاخذه كنید. این برنامه ریزی باعث می شود تا براساس نظریه «پاوُلُف»، خود را «شرطی» كنید و ذهن شما همیشه در آن ساعتهای معین، آمادگی كامل برای حفظ آیات قرآن را داشته باشد.
۴٫ در برنامه ریزی و زمان بندی حفظ قرآن، اگر می خواهید روزی ۴ ساعت به حفظ قرآن بپردازید، بهتر است كه این چهار ساعت، پشت سر هم و در یك زمان ـ مثلاً از ساعت ۸ صبح تا ۱۲ ظهر ـ نباشد؛ بلكه آن را به دو زمانِ دو ساعته، مثلاً از ساعت ۷ تا ۹ صبح و از ساعت ۹ تا ۱۱ شب، و یا حتی به چهار زمانِ یك ساعته، مثلاً از ساعت ۷ تا ۸ صبح و ۱۲ تا ۱ ظهر و ۵ تا ۶ عصر و ۱۰ تا ۱۱ شب، تقسیم و تنظیم نمایید تا احیانا به بیماریها و فشارهای جسمی و روحی دچار نشوید.
۵٫ در برنامه ریزی حفظ قرآن، مقدار حفظ قرآن در هر روز را با «صفحه» حساب كنید نه با «آیه»؛ زیرا كوتاهی و بلندی آیه ها یكسان نیست. مثلاً برای خودتان برنامه ریزی نمایید كه روزی «یك صفحه» از قرآن را حفظ كنید، نه روزی ۱۰ آیه را.
۶٫ حفظ قرآن را از زمانهای كوتاه آغاز نمایید و بتدریج، بر زمان آن بیفزایید تا دچار خستگی و دلزدگی نشوید. به طور نمونه، در هفته اول، روزی نیم ساعت و در هفته دوم، روزی یك ساعت و در هفته سوم، روزی یك ساعت و نیم و در هفته چهارم، روزی دو ساعت و در ماه دوم، روزی سه ساعت و در ماه سوم، روزی چهار ساعت و در ماه چهارم، روزی پنج ساعت، به حفظ قرآن مشغول شوید.
۷٫ اگر نگوییم «لازم» است، حتما «بهتر» است كه شروع حفظ قرآن، از همان آغازِ دورانِ كودكی و نوجوانی باشد؛ زیرا ذهن انسان در این دوران، همچون آینه ای شفاف است كه هنوز زنگار نگرفته و با مسائل گوناگون و مشكلات فراوان و پیچیده زندگی آمیخته نگشته و آمادگی كامل برای یادگیری و یادسپاری آیات قرآن را داراست؛ هر چند انسانهایی نیز بوده اند كه پس از ۴۰ ـ ۵۰ سالگی، حافظ قرآن شده اند و البته با دشواری بیشتر و شتاب كمتری نیز، در این راه، روبه رو بوده اند.
۸٫ توجه داشته باشید قرآنهایی كه با خط «عُثمان طه» و مانند آن نگارش شده اند، دارای «۶۰۴» صفحه هستند. پس اگر روزی فقط «۱» صفحه از این قرآنها را حفظ كنید، می توانید همه قرآن را در «۶۰۴» روز، یعنی حدود «۲۰ ماه» یا «۱ سال و ۸ ماه»، حفظ نمایید. و چنانچه روزی «۲» صفحه از آنها را حفظ كنید، می توانید همه قرآن را در حدود «۱۰ ماه» حفظ نمایید.
۹٫ هیچ گاه در سرعت و مقدار حفظ قرآن، خود را با دیگران مقایسه ننمایید؛ زیرا هر كس از شرایط ویژه ای برخوردار است. پس، خودتان را با شرایط ویژه خودتان مقایسه كنید و آن گاه به ارزیابی سرعت و مقدار حفظِ خویش بپردازید و در صورتی كه آن را مناسب نیافتید، بر سرعت و مقدار حفظ خود بیفزایید و بر ثابت نگه داشتن آیاتِ حفظ شده، در ذهن و حافظه خویش، تلاش بیشتری داشته باشید.
۱۰٫ سعی كنید هنگام راه رفتن و یا هنگامی كه سوار اتومبیل، اتوبوس، تاكسی، قطار، هواپیما و مانند آن هستید، به قرائت و مطالعه و حفظ آیات از روی قرآن نپردازید؛ زیرا برخی بر این عقیده هستند كه مطالعه در حال حركت، برای چشم و اعصاب زیان دارد و گاه نیز موجب سردرد و چشم درد و سوزش چشم و اشكریزی از چشمان می شود. در این حالتها، بهتر است آیاتی را كه قبلاً حفظ كرده اید، تكرار و تمرین نمایید و آنها را در ذهن خود مرور كنید. البته برای تصحیح اشتباهات و یادآوری قسمتهای فراموش شده، مراجعه به قرآنی كه همراهتان است، در حالتهای گفته شده، مانعی ندارد.
۱۱٫ هنگامی كه تازه از خواب برخاسته اید، بلافاصله به خواندن و حفظ كردن قرآن مشغول نشوید؛ بلكه تا حدود نیم ساعت و یا حتی یك ساعت پس از بیدار شدن، به كارهای معمولی و متفرقه بپردازید و آن گاه مشغول خواندن و حفظ كردن قرآن شوید. رعایت این نكته برای آن است كه ذهن و حافظه شما، هنگام خواب، در آرامش كامل به سر می برده است و پس از بیدار شدن، آمادگی كامل و سریع برای یادگیری و یادسپاری مطالب فكری و علمی و از جمله آیات قرآن را ندارد. به همین دلیل، گاه دیده شده است برخی از كسانی كه پس از بیدار شدن و بدون درنگ، به مطالعه و كارهای فكری و علمی پرداخته اند، ناگهان خسته شده و به «سردرد» دچار گشته اند.
۱۲٫ سعی كنید برای تكرار محفوظات قرآنی خود و مرور آیاتی كه قبلاً حفظ كرده اید، از هر فرصتی استفاده نمایید و آن را در هر شرایطی كه ممكن است انجام دهید. مثلاً اگر می توانید، در هنگام خیاطی كردن، ظرف شستن، قدم زدن، بازار و پارك و باغ رفتن، در صف و نوبت بودن، آشپزی كردن، لباس شستن، جارو نمودن، سبزی پاك كردن، نظافت نمودن، پیاده روی كردن، حیاط شستن، ورزش نمودن و رانندگی كردن به تكرار و مرور محفوظات قرآنی خود بپردازید.
۱۳٫ قرآن كتابی «پاك» است. پس، حفظ قرآن را در محلی پاك و پاكیزه انجام دهید. به طور نمونه، بر فرش یا موكت نجس و آلوده ـ هر چند خشك و ناپیدا هم باشد ـ قرآن را حفظ نكنید.
۱۴٫ حفظ قرآن را در مكانی آرام و دارای سكوت و به دور از هر گونه شلوغی و موانع تمركز حواس انجام دهید. مثلاً در اتاقی كه مجاور كوچه و خیابان است و یا رادیو و تلویزیون در آن روشن است، به حفظ قرآن نپردازید.
۱۵٫ سعی كنید در هنگامی كه خسته یا عصبانی یا كسل یا گرسنه یا خواب آلود یا بی نشاط یا پریشانْ خاطر و یا مانند آن هستید، به حفظ قرآن نپردازید؛ زیرا در این اوقات، سلولهای مغزی آمادگی چندانی برای خواندن و حفظ كردن آیات قرآن را ندارند؛ مگر آنكه بتوانید با خواندن و حفظ كردن آیات، بر این موانع چیره شوید و آنها را به جهت مثبت و حالات مناسب تغییر دهید.
۱۶. هرگاه از نظر روحی ـ روانی نمی توانید به حفظ آیات جدیدی مشغول شوید، اگر می توانید، به مرور و تكرار محفوظات قبلی خود بپردازید تا ارتباط شما با قرآن و برنامه حفظ آن قطع نگردد.
۱۷٫ چنانچه برای خود به گونه ای برنامه ریزی كرده اید كه مثلاً روزی یك صفحه از قرآن را حفظ كنید، در هر روز و پیش از شروع حفظ صفحه جدید، به مرور و تكرار صفحات و یا صفحه قبلی آن بپردازید تا آنچه را قبلاً به یاد سپرده اید، زود از یاد نبرید و ارتباط حفظ صفحات با یكدیگر را نیز قطع نكرده باشید.
۱۸٫ در هنگام حفظ قرآن، به كار دیگری از قبیل خوردن، آشامیدن، نگاه كردن به تلویزیون، گوش دادن به رادیو، سخن گفتن با دیگران، مطالعه كردن و مانند آن مشغول نشوید تا كیفیت و كمیت حف۱ دارای رشد بهتر و بیشتری باشد. و باید توجه داشت: غالبا كسانی كه از «تمركزِ» بیشتری برخوردار بوده اند، از «موفقیت» بیشتری نیز برخوردار گشته اند. »
۱۹٫ در صورتی كه در برنامه زمانبندی شما برای حفظ قرآن ـ به دلیلها و یا علتهایی ـ تأخیری رخ داد، باید در برنامه زمانی بعدی حتما آن را جبران كنید و در همین زمان نیز، برنامه از قبلْ تعیین شده را اجرا نمایید. به طور نمونه، اگر برای خود، برنامه ریزی كرده بودید كه در هر روز، یك صفحه از قرآن و مثلاً در روز شنبه صفحه ۲۰ را حفظ كنید و به عللی نتوانستید صفحه ۲۰ را در روز شنبه حفظ نمایید، باید در روز یكشنبه، نخست صفحه ۲۰ و سپس صفحه ۲۱ قرآن را حفظ كنید، نه اینكه در روز یكشنبه به حفظ صفحه ۲۰ و در روز دوشنبه به حفظ صفحه ۲۱ بپردازید.
۲۰٫ برای اینكه در برنامه ریزی شما برای حفظ قرآن تأخیری نیفتد و خللی وارد نشود، باید برنامه حفظ قرآن خود را به عنوان یكی از كارهای اصلی و مهم و ضروری روزانه خویش بدانید تا كار حفظ قرآن شما تحت الشعاع كارهای دیگرتان قرار نگیرد به طوری كه از آن باز بمانید. از سوی دیگر نیز توجه داشته باشید كه اگر كار حفظ قرآن را با برنامه ریزی درست و منظم انجام دهید، كارهای دیگرتان را تحت الشعاع خود قرار نمی دهد به طوری كه خیال كنید از كارهای مهم دیگرتان در طول روز باز می مانید.
۲۱٫ هنگام خواندن و حفظ قرآن، فاصله چشمان شما با قرآنْ كمتر از ۳۰ سانتی متر نباشد تا چشمانتان خسته و آزرده نگردد.
۲۲٫ كم حفظ كردن، ولی خوب حفظ كردن از شرایط مهم حفظ قرآن است. برخی از حافظان بر ذهن و حافظه خود سخت می گیرند و یكباره آیات و معلومات فراوانی در آن وارد می كنند و چه بسا كه موفق نیز می شوند؛ اما این كار تداوم زیادی ندارد و كم كم آثار ناراحتی و فراموشی بر آنان آشكار می شود و به كنار گذاشتن حفظ قرآن می انجامد. حفظ آیات باید متناسب با استعداد شخص و به اندازه زمانی باشد كه برای آن تعیین شده است.