محقق از ديرباز به اين موضوع علاقه داشته و در باره آن، مطالعه و تحقيق نموده است. نخستين نتيجه اين تحقيقات در سال ۱۳۸۴ در كتابى با عنوان رضايت از زندگى به چاپ رسيد. اين بررسى، هر چند نگاهى نو به منابع اسلامى داشت، امّا فاقد چارچوب نظرى معين، الگوى مشخّص، و فراگيرى در عوامل بود. از همان زمان، دغدغه يافتن پايه نظرى رضامندى از ديدگاه اسلام، در فكر و ذهن اين‏جانب وجود داشت تا اين كه به موضوع شادكامى- كه عام‏تر از رضامندى است- ختم شد و به عنوان رساله دكترى اين‏جانب مطرح و تصويب شد. اين پژوهش در گروه «روان‏شناسى اسلامى پژوهشكده اخلاق و روان‏شناسى اسلامى» نيز مورد توجّه قرار گرفت و كار تحقيق آن آغاز شد و سرانجام بخش‏هايى از آن به عنوان رساله دكترى ارائه و سپس به صورت كامل، آماده چاپ گرديد.

هدف اين پژوهش، آن بود كه با رويكردى روان‏شناختى، ديدگاه اسلام در باره شادكامى را كشف و تبيين نمايد. اين پژوهش، از نوع كتاب‏خانه‏اى و توصيفى است و در آن از نوع خاصى از روش تحليل محتوا استفاده شده است. اين روش كه توسط پژوهشگر طراحى شده، متناسب با مقتضيات متون اسلامى (قرآن و حديث) بوده و داراى سه بخش عمده فهم روان‏شناختى «تك‏گزاره‏ها»، «تك‏مفاهيم» و «مناسبات ميان مفاهيم» است. در اين بررسى، بيش از پنجاه موضوع و دست كم شش هزار متن در منابع اسلامى مورد بررسى قرار گرفتند و با استفاده از روش ياد شده، اطلاعات لازم، استخراج و طبقه‏بندى شدند و سپس مورد تحليل و پردازش قرار گرفتند. در بخش روان‏شناسى مثبت‏گرا نيز با استفاده از منابعِ در اختيار، نظريه‏هاى شادكامى مورد بررسى قرار گرفتند و اطلاعات لازم استخراج شدند.

بررسى‏هاى اسلامى در شادكامى، چند نتيجه مهم و اساسى داشت:

اوّل‏: شادكامى دو ركن اساسى دارد: يكى «خير» و ديگرى «سرور».

دوم: در ديدگاه اسلام، سعادت در دو سطح دنيوى و اخروى تعريف مى‏شود كه سطح دنيوى آن، هر چند مقتضيات حيات دنيوى را به رسميت مى‏شناسد، امّا در راستاى سعادت اخروى قرار مى‏گيرد. بر اين اساس، شادكامى، عبارت است از: زندگى مبتنى بر خيرِ همراه با سرور كه از دنيا آغاز مى‏شود و در آخرت تداوم مى‏يابد و جاودانه مى‏گردد.

سوم‏: ساختار احساس شادكامى از دو جزء اساسى «رضامندى» از تقدير و «نشاط» تشكيل مى‏شود. البته متناسب با انواع تقدير، رضامندى چهار قلمرو دارد: خوشايندها، ناخوشايندها، بايدها و نبايدها. اصطلاحات خاص هر كدام از اين قلمروهاى چهارگانه نيز عبارت‏اند از: «شكر» در خوشايندها؛ «صبر» در ناخوشايندها؛ «رغبت» به بايدها (طاعت)؛ و «كراهت» از نبايدها (معصيت). همچنين متناسب با ابعاد انسان، نشاط به دو بخش مادى و معنوى تقسيم مى‏شود.

چهارم‏: شادكامى يك مبناى اساسى دارد و آن، توحيد است. از اين مبناى اساسى، مبانى انسان‏شناختى، جهان‏شناختى و دين‏شناختى مربوط به شادكامى سرچشمه مى‏گيرند.

پنجم‏: مؤلّفه‏هاى دوگانه رضامندى و نشاط، هر كدام يك پايه نظرى مشخّص دارند؛ نظريه رضامندى، «خيرباورى» و نظريه نشاط، «شادى و لذّت» است. اين بدان معناست كه براى تأمين رضامندى بايد خيرباورى و براى تأمين نشاط بايد لذّت را به وجود آورد. البته هر كدام از اين دو، مباحث خاصى دارند كه در جاى خود بدان پرداخته شده است.

ششم‏: بررسى‏ها نشان دادند كه گذشته از پايه نظرى، براى تأمين رضامندى و نشاط، يك سرى عوامل نيز وجود دارند. در بحث رضامندى- كه چهار حوزه دارد-، عواملى وجود دارند كه موانع رضامندى را كنار مى‏زنند و فرايند رضايت را تسهيل مى‏كنند. نكته مهم اين كه اين عوامل، خود دو گروه‏اند: يكى عوامل مشترك در هر دو حوزه خوشايند و ناخوشايند، و ديگرى عوامل اختصاصى هر كدام از موقعيت‏هاى چهارگانه رضامندى. در بحث نشاط نيز عواملى وجود دارند كه لذّت كامل و بدون پيامد منفى را تأمين مى‏كنند.

هفتم‏: در بررسى تطبيقى ميان ديدگاه اسلام و روان‏شناسى مشخص شد كه در باره شادكامى، دو رويكرد در روان‏شناسى وجود دارد: يكى لذّت‏گرا و ديگرى سعادت‏گرا، كه دومى با منطق اسلام، هماهنگ‏تر است. در بُعد نظرى نيز نظريه‏هاى متفاوتى ارائه شده‏اند و هر كدام نيز عواملى را مطرح كرده‏اند. هر چند در مواردى هماهنگى ميان اين نظريه‏ها و عوامل با ديدگاه اسلام به چشم مى‏خورد، امّا در مجموع، از سويى سكولارند و رنگ توحيدى ندارند؛ از ديگر سو، با همه يا برخى از واقعيت‏هاى حيات انسانى منطبق نيستند؛ و از جهت سوم، فراگير و همه‏جانبه نيستند و به بخشى از ابعاد پرداخته‏اند؛ و از جهت چهارم نمى‏توانند تداوم شادكامى در حيات اخروى را تأمين كنند.

نتيجه اين كه براى تحقّق شادكامى بايد الگوى «زندگى موحّدانه» را- كه به معناى توحيدباورى (ايمان) و تنظيم زندگى بر اساس آن است- اجرا نمود. در اين الگو، شادكامى توسط خداوند، تقدير و تدبير مى‏شود؛ امّا تحقّق آن، به واكنش مناسب فرد بستگى دارد. از اين رو، فرد بايد «واقعيت‏هاى توحيدى» مربوط به شادكامى را بشناسد (واقعيت‏شناسى توحيدى) و خود و زندگى‏اش را با آن هماهنگ سازد (هماهنگ‏سازى با واقعيت‏هاى توحيدى). نتيجه آن مى‏شود كه زندگى، به طور كلّى، معنايى خدايى پيدا مى‏كند و فرد بر اساس آن، همه تقديرهاى خدا را به طور كلّى، خير ارزيابى مى‏كند و به رضامندى كلّى مى‏رسد. در ابعاد چهارگانه زندگى نيز، از سويى نسبت به نعمت‏ها «شكرگزار» و نسبت به بلاها «بردبار» مى‏گردد و از ديگر سو، نسبت به طاعت، «رغبت» پيدا مى‏كند و آن را «انجام» مى‏دهد و نسبت به معصيت، «كراهت» پيدا مى‏كند و آن را «ترك» مى‏نمايد. همچنين با رويكردى توحيدى، به لذّت مادى و معنوى با شرايط مشخّص شده آن مى‏پردازد و لذا نشاط را نيز تأمين مى‏كند. بدين سان، از تركيب رضامندى و نشاط با اجزاى آنها، احساس شادكامى تحقّق مى‏يابد. اين الگو مى‏تواند مورد استفاده برنامه‏ريزان براى افزايش شادكامى در جامعه قرار گيرد. همچنين تك‏موضوعات خُرد اين پژوهش و موضوعات پيرامونى آن مى‏تواند مسئله تحقيقات روان‏شناختى قرار گيرد و با تهيه مداخله‏ها، ساخت تست‏ها و مانند آن، ادبيات روان‏شناختى آن نيز تكميل گردد.

در پايان از:

آية الله محمدى رى‏شهرى (زيد عزه) كه با فراهم كردن فضاى آموزشى و پژوهشى آرام و مطمئن، زمينه انجام يافتن پژوهشهاى اسلامى- روان‏شناختى و تربيت پژوهشگر و دانشجو در اين حوزه را فراهم كرده‏اند؛

دكتر محمود گلزارى كه مسئوليت راهنمايى اين پژوهش را بر عهده داشتند و اين‏جانب را در انتخاب موضوع و جهتگيرى پژوهش يارى دادند؛

حجة الاسلام دكتر عبدالهادى مسعودى كه مشاور اسلامى طرح بودند و با اشراف كامل بر منابع اسلامى و آشنايى با روان‏شناسى، اين‏جانب را در بعد اسلامى پژوهش كمك نمودند؛

دكتر فريد براتى سده كه مشاور روان‏شناختى طرح بودند و با در اختيار قرار دادن منابع لازم، در آشناسازى اين جانب با موضوع، نقش بسيار مهمى داشتند؛

آقايان حجج اسلام دكتر هادى صادقى، و دكتر مسعود آذربايجانى، و آقاى دكتر محمّدعلى مظاهرى كه اين اثر را داورى كردند و در دقيق‏تر كردن تحقيق و برطرف كردن كاستى‏هاى آن به اين جانب كمك شايانى كردند؛

و همسر خوب و گرامى‏ام، و از فرزندان مهربان و عزيزم كه رنج اين پژوهش را تحمّل كردند و در انجام يافتن آن، مساعدت بى‏منّت و بى‏مانند داشتند؛